500 năm miền gốm cổ

Những nghệ nhân vẫn ngày đêm giữ lửa cho nghề truyền thống tại làng gốm Thanh Hà

Thăng trầm làng gốm cổ

Làng gốm cổ Thanh Hà (Hội An, Quảng Nam) nép mình bên dòng sông Thu Bồn với vẻ đẹp mộc mạc. Trong sách sử và trong lời kể của người làng, từ những năm đầu thế kỷ XVI, nghề gốm đã hình thành ở vùng đất này. Hành trình 500 năm là hành trình của người đi mở đất có gốc gác từ các vùng Nam Định, Hải Dương và Thanh Hóa. Họ mang theo sự thương nhớ quê hương xứ sở đầy nghĩa nặng tình thâm gửi vào vùng đất này khi di cư vào phía Nam.

Thời kỳ huy hoàng nhất của làng gốm Thanh Hà là vào thế kỷ XVI-XVII, sản phẩm của làng được mệnh danh là “thổ sản quốc gia”, dùng để tiến vua. Để có được “danh thơm” ấy, người thợ gốm đã phải đánh đổi bằng mồ hôi, công sức, nước mắt. Đất lấy về, người thợ phải trộn, xéo, nề, ủ cho đến khi đất nhuyễn mịn như bột bánh. Mọi công đoạn trong quy trình làm gốm đều được nghệ nhân thực hiện tỉ mỉ, từ khâu tạo hình đất sét bằng bàn xoay. Sản phẩm sau khi tạo hình xong để cho se lại, mang ra ngoài nắng phơi, hoặc hong nơi góc bếp cho khô rồi mới nung. Lò nung được xếp thật khéo để các sản phẩm vừa không bị chèn ép vừa tiết kiệm diện tích, sau đó nung từ 1 đến 3 ngày, tùy theo sản phẩm.

Những tinh hoa của đất được tạo tác từ bàn tay người thợ gốm

Ngày trước, gốm Thanh Hà chủ yếu là các đồ dùng phục vụ đời sống sinh hoạt hằng ngày như chén, bát, chum, vại, bình hoa, chậu cảnh, hình thù các con vật... rất phong phú và đặc biệt nhẹ hơn so với các sản phẩm gốm cùng loại của những địa phương khác.

Có một điều quan trọng nhất, như cái cách mà người làng vẫn bám víu vào mấy trăm năm qua để giữ nghề, ấy là nghề gốm thủ công là sự kết tinh từ tâm hồn người làm ra nó và thực tế cuộc sống. Không yêu nghề thì không có sản phẩm đẹp. Người và gốm đều phải kiên nhẫn từ khi cho đất sét lên bàn xoay tạo hình, đặt ra đất để hong khô, kiên nhẫn với từng ngọn lửa, điều chỉnh nhiệt độ vừa đủ để gốm chín vừa đủ, không bị cháy đen, không bị sống sượng. Thợ gốm phải có một trái tim, phải có cảm xúc thật sự khi đôi tay trần chạm vào đất sét dẻo. Khi đã dành cho gốm tình yêu thật sự, người thợ gốm sẽ gìn giữ được nghề và sống được với nghề.

Theo lời chia sẻ của những nghệ nhân nổi tiếng lâu đời ở làng gốm Thanh Hà, để làm ra một sản phẩm đúng chất gốm Thanh Hà đòi hỏi sự kỳ công và tâm huyết. Có lẽ một phần nhờ đất sét của dòng sông Thu Bồn bồi đắp và bàn tay khéo léo của người thợ Thanh Hà. Nếu có một sự so sánh, thì sản phẩm gốm của Thổ Hà (Bắc Giang) được làm từ đất sét xanh, gốm Bát Tràng (Hà Nội) từ đất sét trắng, gốm Phù Lãng (Bắc Ninh) từ sét vàng nâu, còn gốm Thanh Hà được lấy từ đất sét nâu dọc sông thu Bồn có độ dẻo và kết dính cao, tạo nên sự độc đáo riêng của sản phẩm gốm xứ sở này.

Mỗi sản phẩm gốm là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo

Ngôi làng nhỏ và bình yên này đã trải qua biết bao thăng trầm và sóng gió. Có những thời kỳ tưởng chừng như nghề gốm nơi đây bị rơi vào lãng quên. Thế nhưng, chính nhờ sự tâm huyết và lòng yêu nghề, những nghệ nhân của làng Thanh Hà đã một lần nữa làm sống lại nét đẹp, giữ được hồn cốt của gốm. Mấy trăm năm qua, gốm Thanh Hà gắn liền với sự hưng thịnh của di sản Hội An. Có những giai đoạn tưởng chừng như cái tên gốm Thanh Hà đã không còn tồn tại bởi sức ép của kinh tế thị trường. Có thời điểm, cả làng gốm chỉ còn đúng 5 hộ làm gốm. Người người bỏ làng đi làm việc khác, bỏ lại những đôi mắt già nua thương nhớ gốm cổ bơ vơ bên bàn xoay mỗi ngày. Sau năm 1980, thị trường gốm dân dụng bị bóp nghẹt bởi sự đổ bộ của các đồ dùng bằng nhôm, sắt, nhựa. Do không thể cạnh tranh nổi nên những năm trước năm 2000, làng nghề gốm Thanh Hà dần chuyển qua nghề làm gạch, ngói âm dương, dù thu nhập không cao nhưng vẫn giúp dân làng có cái ăn, bám được cái nghề được truyền lại qua trăm năm suy biến, hưng thịnh.

Hiện làng gốm Thanh Hà vẫn giữ được 32 hộ làm gốm chính, trong đó có 5 hộ làm gốm truyền thống, 5 hộ làm gốm mỹ nghệ và 95 thợ gốm, gồm thợ làm đất, thợ chuốt, thợ đẩy, thợ lò... Họ đều là những người nắm trong tay kinh nghiệm chế tác gốm, các kiến thức chế tác gốm truyền thống bằng bàn xoay, nung gốm bằng lò..., cho ra đời những sản phẩm độc đáo, giữ cái “hồn” của làng nghề gốm cổ.

Một góc Công viên Đất nung Thanh Hà, nơi bảo tồn và lưu giữ các sản phẩm gốm của làng Thanh Hà

Trăn trở với nghề

Cụ bà Nguyễn Thị Được (đã mất), người đã dành 80 năm cuộc đời cho gốm, từng trăn trở rất nhiều để giữ nghề, truyền nghề cho những người trẻ sau này. Dù nghề gốm lắm nhọc nhằn, thế nhưng, với tình yêu bà dành cho gốm mấy chục năm thì không thay đổi. Hơn 80 năm làm nghề gốm, chưa một ngày lò nung của bà tắt lửa. Ngày nào cũng thế, dù có lúc bận bịu hay đau ốm, nhưng lò nung của bà vẫn luôn đỏ rực. Gia đình bà có đến 6 đời làm gốm. Tài hoa và một đời yêu gốm, bà đã không ngại mang hết những bí quyết của nghề gốm truyền dạy cho những người trong làng, chỉ với mong ước là nghề gốm cổ của làng không bị thất truyền. Những người trong làng được bà chỉ dạy giờ đây đã là những người thợ giỏi. Bởi họ biết bà là 1 trong 2 người cuối cùng ở làng Thanh Hà nắm được bí quyết, kỹ thuật chế tác và trực tiếp chuốt thành công nhiều mẫu sản phẩm, cả những am hiểu về cách nhận biết trạng thái gốm sành trong khi nung theo kinh nghiệm dân gian bao đời của các thợ gốm tiền bối truyền lại. Bây giờ, con dâu cụ Được là bà Phạm Thị Mỹ Dung - chủ cơ sở gốm Sơn Thúy - là tay thợ nữ nổi tiếng, được phong thợ giỏi nhiều lần ở làng gốm Thanh Hà.

Khách du lịch sẽ có cơ hội tận tay trải nghiệm làm gốm khi đến Thanh Hà

Nhưng rồi, một thách thức khác lại đến khi những lò nung tỏa khói giữa miền di sản. Thời điểm đầu những năm 2000, Hội An bắt đầu phát triển du lịch và được UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa nhân loại, ngành công nghiệp không khói yêu cầu phải “xanh”. Trước yêu cầu đó, sự trăn trở của chính quyền, nỗi lo lắng của những người làm gốm lại bùng lên. Trước yêu cầu đổi mới, các lò nung truyền thống gây ô nhiễm đã được thay thế bằng lò điện. Những nghệ nhân được học ngoại ngữ, học làm du lịch, các cơ sở làm gốm được thiết kế lại vừa là nơi sản xuất, vừa là nơi tham quan, học tập. Cứ thế, làng gốm Thanh Hà dần dần hồi sinh ngoạn mục. Những năm gần đây, khách du lịch tới Thanh Hà tới 650.000 người mỗi năm, doanh thu gần 25 tỉ đồng chỉ với việc bán vé tham quan. Bây giờ, người làng gốm đã sống được với nghề, ngoài việc bán sản phẩm cho du khách, các cơ sở sản xuất còn được trích lại một số tiền vé tham quan du lịch, sử dụng dịch vụ.

Làng nghề gốm Thanh Hà một lần nữa làm sống lại cái đẹp, cái hồn của một làng nghề truyền thống Việt. Ngày Nay, nhờ tư duy mới, những người trẻ yêu miền gốm cổ vừa giữ lấy nghề của cha ông, vừa tận dụng sức mạnh số để tìm hiểu các xu hướng mới, mở kênh mua bán sản phẩm trên mạng xã hội, trên sàn thương mại điện tử.

Làng gốm Thanh Hà đón nhận niềm vui lớn khi chính thức được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch trao danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào tháng 7-2022. Ông Lê Văn Xê, Trưởng ban Quản lý làng nghề gốm Thanh Hà, tự bạch: “Hơn 10 năm trước, gốm Thanh Hà rơi vào tình trạng không có đầu ra, nhiều người đã tìm hướng đi khác. Những năm gần đây, khi du lịch phát triển, gốm sống trở lại, cả làng nối lại với nghề. Chính quyền địa phương đã tạo nhiều điều kiện để làng nghề phát triển. Sản phẩm gốm Thanh Hà luôn thu hút du khách trong nước và ngoài nước, bởi có đặc điểm riêng không giống ở bất cứ nơi nào. Nhìn cách những người trẻ hăng say, nhiệt huyết với nghề gốm, lớp người cao tuổi cũng thấy an lòng và phấn khởi trước tương lai của nghề truyền thống của cha ông”.

Làng gốm Thanh Hà đón nhận danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào tháng 7-2022

Gốm Thanh Hà không chỉ đưa đến với người dùng ở quanh vùng mà đã đi xa, rất xa, ra nước ngoài. Đó không chỉ là món quà của xứ sở gốm cổ này, mà còn là hồn đất, hồn người “gói” trong gốm cổ đi đến những miền xa xôi.