Những "bậc thầy" hóa trang ở Tây Nguyên

Pơtual diễn xuất trên đường phố mùa lễ hội

Náo nhiệt giữa miền cao

Tây Nguyên mùa xuân không chỉ đẹp ở thị giác với những thảm màu đa sắc trải lên những thảo nguyên, mà còn là mùa lễ hội của âm thanh với dàn hòa âm tiếng cồng chiêng, T’rum, trống Hơgơr Prong, đàn Goong, Bro, K’lông Pút, T’rưng... cứ âm vang trên những bản làng, ngân xa ra khỏi nhà Rông để đến với tận cha trời, mẹ đất.

Trong một đội cồng chiêng ở Tây Nguyên, ngoài chiêng và điệu múa xoang thường có sự xuất hiện của các Pram và Pơtual. Trong lễ Pơthi (bỏ mả), hay cả những lễ hội biểu diễn ở các hội thi nhằm bảo tồn gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa Tây Nguyên, những Pram hay những Pơtual đều là tâm điểm. Họ xuất hiện trong dạng hình kỳ dị, trong huyên náo cuối cánh rừng giữa những gốc cây cổ thụ, họ đến trong nỗi buồn tủi như biến mất để lại sự tươi vui.

Có lẽ không ở đâu, người ta chứng kiến nhiều cung bậc cảm xúc như trong lễ Pơthi. Có những nỗi buồn sâu thẳm. Có những lưu luyến, bịn rịn không nỡ rời xa. Có cả những niềm vui rất bình thường của con người trong một cuộc hội. Tất cả hòa quyện tạo nên một bản giao hưởng nhiều cảm xúc, thanh âm.

Các Pram được hóa trang bằng đất sét, lá chuối, mặt nạ gỗ hay da bò... tiến dần về phía nhà mồ

Và ở đó, giữa không khí da diết buồn của ngày tiễn đưa là những náo nhiệt hiếm có của một Pơthi quyện hòa giữa buồn và vui khi có sự xuất hiện các Pram. Những Pram trong quan niệm của đồng bào Tây Nguyên vốn là cầu nối cuối cùng dẫn đưa người chết vĩnh viễn về với thế giới Atâu, thế giới của ông bà. Trong đêm tiễn đưa, những đống lửa cháy lên ở khắp mọi nơi, chiếu sáng cả khoảng không dưới những tán cổ thụ im lìm. Không gian náo nhiệt bởi dòng người nườm nượp kéo về. Trong khi gia đình làm lễ cúng và khóc vĩnh biệt người chết thì dân làng đánh cồng chiêng, nhảy múa bên ngoài nhà mồ.

Vào trưa ngày thứ hai của Pơthi, có một nghi lễ cuối cùng tiễn đưa người đã khuất diễn ra sôi động khác thường. Đúng giữa trưa, từ phía cánh rừng hay những giọt nước (nguồn nước) của làng, các Pram được hóa trang bằng đất sét, lá chuối, mặt nạ gỗ hay da bò... tiến dần về phía nhà mồ.

Pram là nghi lễ hóa trang quan trọng trong tín ngưỡng phong tục của đồng bào Tây Nguyên

Xuyên suốt lễ hội, những ché rượu cần cứ vơi lại đầy níu chân người đi. Lúc này thanh niên trai tráng trong làng rủ nhau đến nơi có nguồn nước bôi bùn, đất lên người, đeo mặt nạ được làm từ bẹ chuối sao cho kinh dị để càng giống với các Pram. Để rồi khi đám đông đang ồn ào huyên náo nói cười bỗng dưng ngưng bặt. Mọi con mắt đổ dồn về phía bến nước, nơi những Pram hay những Pơtual vừa xuất hiện. Đó là những chàng trai mạnh khỏe hóa trang bằng bùn đất và lá cây, xuất hiện trong sự reo hò của đám đông, trong thanh âm dồn dập của chiêng trống. Họ bắt chước điệu đi của khỉ, của những con vật. Họ múa và làm trò. Đám đông vây kín những Pram, hò hét cổ vũ đến khản đặc cả tiếng. Họ đi một vòng đi quanh nhà mồ cùng đội xoang và chiêng, hai Pram tiếp tục đi quanh nhà mồ. Đó cũng là hình ảnh huyên náo cuối cùng, là đỉnh điểm cuối cùng của lễ hội.

Họ xuất hiện chớp nhoáng và biến mất như những bóng ma. Sau khi hình bóng Pram không còn, một sự vắng lặng choáng ngợp ngay trong khu nhà mồ mới phút trước còn náo nhiệt. Mọi người lục tục kéo nhau ra về khi bóng chiều dần ngả trên bóng cây đa xòe tán rộng của khu nhà mồ.

Pơtual được xem là những “bậc thầy” hóa trang tại các lễ hội của cộng đồng Tây Nguyên

Già làng Rơ Châm Đo (Làng Kép 1, xã Ia mơ nông, Chư Pah, Gia Lai) giải thích rằng, sau lễ bỏ mả, người sống không còn ràng buộc gì với người chết nữa, chấm dứt việc cơm nước cho người chết hằng ngày. Thay vào đó, đã có những nô lệ đến phục vụ, hầu hạ người đã khuất, đó chính là những Pram. Chỉ đúng vào giữa trưa, khi mặt trời chiếu thẳng đỉnh đầu, người ta mới có cơ hội để “chạm mặt” được với những Pram. Qua thời khắc này, Pram sẽ biến mất, trở về với thế giới khác để phục vụ những người chết lúc này đã được tái sinh trên cõi Atâu.

Để được hóa thân thành những Pram, phải là những thanh thiếu niên khỏe mạnh, chưa lập gia đình và được lũ làng yêu mến, không những thế các Pram phải biết đánh cồng chiêng, biết biểu diễn trò vui và phải biến hóa làm sao để lũ làng không ai nhận ra nếu không muốn hồn ma bắt người mình theo. Thế nên, các Pram khi thấy những lớp bùn được bôi trét trên người, hay những đồ hóa trang như mặt nạ, lá chuối khô rơi ra ngoài là phải thấm nước vào ngay để không bị rơi rớt lớp bùn, không bị lũ làng nhận ra.

Theo sau những Pram có cả đội cồng chiêng vừa đi vừa khua chiêng, múa trống hưởng ứng. Cuộc huyên náo chỉ diễn ra nửa tiếng đồng hồ, rồi sau đó những Pram mất hút trong những lùm cây. Bỏ lại sau đó là những tiếng “Thập thong! Thập thong!” của dàn ching chiêng ngân lên réo rắt, thiết tha, như mời gọi người trong vòng xoang mênh mông, bất tận. Và khi những Pram đột ngột biến mất cũng là lúc lễ tàn.

Các nhân vật này có hình dáng hết sức “độc, lạ” sau khi hóa trang với lá khô, rơm rạ, bùn đất, mặt nạ gỗ hay dùng màu, than tô vẽ khuôn mặt

Bước ra giữa những lễ hội

Có lẽ biết ơn những “nô lệ của hồn ma” đã thay người sống phục vụ người đã khuất sau ngày bỏ mả, những Pram đi đến đâu đều được dân làng cho thức ăn, vật dụng đến đó, như nắm cơm trắng gói trong lá chuối, miếng thịt bò, con cá khô... Buồn vui rồi cũng khép lại. Người sống và người đã khuất cũng trọn vẹn nghĩa tình sau ngày Pơthi. Mọi người thanh thản sau những ngày sống hết mình cho nhau, với nhau và đọng lại chỉ còn là hình bóng của những Pram giữa phút giây tiễn đưa ấy.

Pram hay Pơtual mang nhiều ý nghĩa khác nhau nhưng trong một số nghi lễ, Pram xua đuổi tà ma, ác quỷ, thì các Pơtual lại đảm trách làm người múa hề. Thông thường các Pram sẽ do nam đảm nhận, còn các Pơtual sẽ do nữ sắm vai. Cùng với các Pram, các Pơtual liên tục làm trò hề bằng cách nhe răng, thè lưỡi, trợn mắt, chòng ghẹo khán giả xung quanh khiến ai nấy đều thích thú. Đội cồng chiêng nối gót phía sau với những thanh âm hào hứng, rộn rã, thu phục cảm xúc người xem.

Tây Nguyên mùa xuân không chỉ đẹp ở thị giác mà còn là mùa lễ hội của âm thanh với dàn hòa âm tiếng cồng chiêng

Xưa kia, sinh sống trong không gian làng rừng nên đồng bào Tây Nguyên cải dạng với chủ ý dọa dẫm, xua đuổi thú dữ. Cuộc sống thay đổi, ngày nay, các Pram và Pơtual biến cải, không chỉ đơn thuần là những hầu cận của người đã khuất, mà đã trở thành những nhân vật mới khuấy động không khí, gây cười, thu hút sự chú ý của đám đông tại các lễ hội. Họ có thể là trẻ con, thanh niên có khiếu diễn tấu, thậm chí là phụ nữ. Nhiều Pram và Pơtual còn giao lưu, chọc ghẹo khán giả xung quanh khiến ai cũng thích thú.

Đoàn cồng, chiêng, trống vừa đi vòng tròn vừa biểu diễn. Già trẻ, trai gái cũng nhảy thành vòng tròn theo điệu nhạc. Các ghè rượu được buộc thành hàng vào những cây tre và được chia thành từng khu cho cuộc vui càng đông, càng sôi động.

Cứ thế, giữa âm thanh lúc trầm, lúc bổng của cồng chiêng và những nhạc cụ truyền thống làm bằng tre nứa là những vòng xoang uyển chuyển của trai gái hòa nhịp những hoạt cảnh được thể hiện bằng những chú hề đeo mặt nạ ma quỷ, vung tay, vung chân nhảy múa cùng với giáo mác, gươm dao. Trong những bộ trang phục bằng vỏ cây, lá cây hoặc được làm bằng cỏ tranh, những bước đi cà kheo nhanh nhạy của các chàng trai đã tái hiện một cách sinh động, chân thực về cuộc sống, sinh hoạt, lao động, sản xuất, đời sống văn hóa tâm linh, tinh thần của cộng đồng các dân tộc miền cao nguyên này.