Những tiếng nói cứng rắn

Bất chấp sự vận động theo kiểu cả “đe dọa” lẫn “năn nỉ” của các đồng minh EU, Tổng thống Mỹ Donald Trump vẫn quyết hủy bỏ thỏa thuận hạt nhân Iran do chính quyền tiền nhiệm Barack Obama ký năm 2015 với 5 cường quốc trên thế giới.

Việc từ bỏ chương trình làm giàu urani cấp độ cao của Iran năm 2015 để đổi lấy việc dỡ bỏ cấm vận kinh tế của các nước phương Tây đã mở toang cánh cửa Iran sau nhiều năm bị phong tỏa cấm vận. Đây là cơ hội “vàng” cho các doanh nghiệp châu Âu vào Iran tìm kiếm cơ hội làm ăn, nhất là các doanh nghiệp dầu khí, vì châu Âu đang muốn đa dạng hóa nguồn cung dầu để giảm bớt sự phụ thuộc vào Nga.

Ngoại trưởng Iran Mohammad Zarif (trái) và đại diện Ngoại giao châu Âu, bà Federica Mogherini tại Bruxelles ngày 15-5

Còn nhớ chỉ vài ngày sau khi thỏa thuận với Iran được ký, tháng 7-2015, Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Kinh tế và Năng lượng CHLB Đức Sigmar Gabriel đã tới Iran 3 ngày nhằm thúc đẩy hợp tác kinh tế giữa 2 quốc gia. Cơ hội cho các doanh nghiệp Đức rất lớn ở Iran. Ngoài Đức, doanh nghiệp Pháp và Italia cũng nhanh chân hơn các doanh nghiệp Mỹ nhảy vào kiếm “miếng bánh” Iran sau cấm vận. Ngay cả quốc gia ở châu Á như Ấn Độ cũng cảm thấy phấn khởi vì có thể mua dầu giá rẻ từ Iran sau khi Iran được dỡ bỏ lệnh cấm vận. Ngược lại, số doanh nghiệp Mỹ vào Iran làm ăn sau khi lệnh cấm vận được gỡ bỏ khá ít.

Thỏa thuận hạt nhân Iran có thể được xem là một thắng lợi trong chính sách ngoại giao của Tổng thống Barack Obama. Chính sách Trung Đông của chính quyền Obama khi ấy bị chỉ trích bởi một loạt những thất bại, trong đó có thất bại vì không ngăn chặn sự lan rộng của Tổ chức Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS) hay mối quan hệ trở nên lạnh giá với Ai Cập. Chính vì vậy, thỏa thuận hạt nhân Iran có thể là một “điểm cộng” bù đắp cho những hạn chế của chính sách Trung Đông này.

Nhưng với một doanh nhân - tổng thống như ông Donald Trump thì những lợi ích chiến lược đó giờ đây đã hết thời (có thể vì IS đã bị tiêu diệt phần nhiều) và có thể những điều đó không quy được “ra tiền”. Trong hậu trường, ông Trump từng nói rằng thỏa thuận hạt nhân Iran có được là nhờ Mỹ, vậy mà doanh nghiệp Mỹ không kiếm được gì, trong khi các nước khác chẳng tốn chút công sức nào lại hớt tay trên. Do đó thỏa thuận này cần phải được xé bỏ.

Nhưng 3 năm sau thỏa thuận, các doanh nghiệp EU vào Iran làm ăn đông về số lượng và hợp tác sâu ở một số lĩnh vực, tức là số tiền mà các doanh nghiệp EU đổ vào Iran không hề ít. Nếu hủy bỏ thỏa thuận này chẳng khác nào bỏ của chạy lấy người. Đây là lý do châu Âu quyết đấu tới cùng với Mỹ. Sau khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận hạt nhân, EU đi đầu trong việc cứu vãn thỏa thuận này, đương nhiên trách nhiệm thuyết phục hai cường quốc còn lại là Trung Quốc và Nga thuộc về Iran. Sau khi được Bắc Kinh và Moskva ủng hộ, ngày 15-5 Ngoại trưởng Iran đến Bruxelles đàm phán về việc duy trì thỏa thuận hạt nhân 2015 có hiệu lực cho đến năm 2025 và đạt được kết quả.

Sau cuộc đàm phán, lãnh đạo ngoại giao châu Âu Federica Mogherini và các đồng nhiệm Pháp, Đức và Anh đều cam kết sẽ nỗ lực duy trì thỏa thuận, thống nhất các biện pháp đầu tiên nhằm duy trì các hợp tác kinh tế giữa hai bên. Iran và các nước EU nêu ra khoảng một chục điều khoản mà các bên cam kết thực thi, Tehran vẫn tiếp tục được hưởng các lợi ích kinh tế, để đổi lại việc Iran tôn trọng các cam kết từ bỏ chương trình hạt nhân quân sự. EU và Tehran cũng cam kết duy trì các tuyến giao thương, tiếp tục việc xuất khẩu dầu mỏ của Iran, hay bảo đảm cho đầu tư của các doanh nghiệp nước ngoài tại Iran và hậu thuẫn cho hoạt động xuất khẩu của các doanh nghiệp này...

Tại hội nghị thượng đỉnh Sofia ngày 17-5, lãnh đạo EU xem xét mọi khả năng để cứu vãn thỏa thuận hạt nhân Iran, bảo vệ quyền lợi kinh tế EU và Iran mặc dù Mỹ đe dọa trừng phạt. Sau đó, toàn bộ thành viên EU đã nhất trí thông qua những biện pháp cụ thể đầu tiên để hỗ trợ các doanh nghiệp EU đang hoạt động tại Iran nhằm đối phó với lệnh cấm vận đơn phương của Mỹ. Luật ngăn chặn trừng phạt 1996, một trong số những biện pháp cứng rắn, đã được Ủy ban châu Âu (EC) kích hoạt ngay sáng 18-5-2018.

Công cụ pháp lý đó được một cựu quan chức EC so sánh như một “vũ khí nguyên tử” bởi tính răn đe của nó. Luật này cho phép EU cấm mọi công dân tuân thủ các biện pháp hành chính, lập pháp và tư pháp của nước ngoài, trước tiên là bù đắp thiệt hại cho các doanh nghiệp vì lệnh cấm vận. Sau đó, Bruxelles sẽ đệ đơn kiện lên Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) để yêu cầu Mỹ bồi thường thiệt hại gây ra cho EU. Cơ chế chống trừng phạt này được EU lập ra năm 1996, trong bối cảnh tương tự như hiện nay, tức là vào thời điểm đó, châu Âu tìm cách lách lệnh cấm vận của Mỹ nhắm vào Cuba. Nhưng trên thực tế, cơ chế này chưa bao giờ được áp dụng vì Bruxelles đạt được một thỏa thuận với Washington.

Một biện pháp khác cũng được thông báo, đó là Ngân hàng Đầu tư châu Âu sẽ hỗ trợ các doanh nghiệp hoạt động tại Iran mà không cần đến USD, thông qua một định chế công, để chính quyền Mỹ không làm gì được. Ngược lại, không có biện pháp đáp trả nào nhằm vào doanh nghiệp Mỹ. Tổng thống Pháp Macron nhấn mạnh, không có chuyện gây ra chiến tranh thương mại với Washington. Điều này cũng sẽ được áp dụng trong việc Bruxelles đáp trả mối đe dọa của Washington tăng thuế nhập khẩu đối với thép và nhôm châu Âu.

Đối với Tổng thống Pháp Macron, hai chủ đề trên là một bài trắc nghiệm về chủ quyền đối với EU. Theo tổng thống Pháp, bài trắc nghiệm đã thành công vì cả 28 nước đã có chung tiếng nói và đó là một tiếng nói cứng rắn. Giờ thì chờ xem hiệu quả của các biện pháp được thông báo sẽ ra sao.

Tuy nhiên, ai cũng thấy rằng, trong cuộc đọ sức này, các tập đoàn lớn của EU có nguy cơ rơi vào thế kẹt, vì những hoạt động của họ ở Mỹ quan trọng hơn rất nhiều so với các dự án mà họ có thể phát triển ở Iran. Mặt khác, như ghi nhận của tờ Le Figaro, việc khởi động điều luật năm 1996 thật ra mang ý nghĩa chính trị nhiều hơn là pháp lý. Hiệu năng của biện pháp này hoàn toàn tùy thuộc vào tương quan lực lượng mà Mỹ luôn vượt trội. EU cũng có thể đe dọa dùng biện pháp thuế quan trả đũa Mỹ, nhưng phải cẩn thận cân nhắc lợi hại.

Washington đe dọa sẽ trừng phạt các công ty EU tiếp tục làm ăn buôn bán với Iran. Nhiều doanh nghiệp châu Âu, đặc biệt là Tập đoàn Dầu khí Pháp Total, đã thông báo sẽ ngưng các hoạt động tại Iran, trừ phi không phải hứng chịu các trừng phạt của Mỹ.

Tối 16-5, Bộ trưởng Dầu mỏ Iran thông báo Tập đoàn Dầu khí Trung Quốc CNPC sẽ thay thế Total trong giai đoạn 11 của đề án khai thác mỏ khí ở Iran trong trường hợp Total rút đi. Iran hiện xuất khẩu khoảng 20% lượng dầu mỏ sang châu Âu, hơn 70% sang Trung Quốc và một số nước châu Á khác.