Nợ và những hệ lụy trong nền kinh tế thị trường

Người dân Hy Lạp xuống đường biểu tình do các chính sách thắt chặt của Chính phủ trong bối cảnh nợ công nước này tăng cao.

Về phương diện kinh tế - xã hội, nợ ngày càng trở thành căn bệnh mãn tính, phổ biến và đặc trưng có tính chất thời đại, hầu như không loại trừ bất kỳ doanh nghiệp và quốc gia nào. Nợ bao gồm cả nợ công và nợ tư, vừa là điều kiện, vừa là kết quả của hoạt động quản lý nhà nuớc và đầu tư doanh nghiệp. Một nước, một doanh nghiệp có thể vừa là chủ nợ, lại vừa là con nợ.

Đồng thời, thực tế cũng đang cho thấy ngày càng đậm hơn xu hướng tương tác lợi ích giữa các chủ nợ và con nợ, cũng như sự chuyển hóa và chế định lẫn nhau giữa nợ công và nợ tư. Một mặt, nợ công được tài trợ bởi nguồn vốn tư nhân qua việc phát hành các công cụ nợ công như trái phiếu Chính phủ, trái phiếu kho bạc nhà nước và các chứng khoán nợ khác. Mặt khác, khi có sự cố lớn trên thị trường nợ tư nhân sẽ gây nguy cơ đổ vỡ kinh tế và sự giảm mạnh các nguồn thu NSNN trong nước, thì dù muốn hay không, sớm hay muộn, Chính phủ đều buộc phải viện đến các gúi hỗ trợ và tăng chi tiêu công trị giá nhiều tỷ USD nhằm phong tỏa các nguy cơ và hệ quả tiêu cực, bảo đảm an sinh xã hội, kích cầu, giải cứu nợ và giữ ổn định nền kinh tế.

Vì vậy, thị trường nợ và các hoạt động mua - bán nợ theo nguyên tắc thị trường dường như ngày càng là thị trường sôi động nhất, đồng thời, đang và sẽ không ngừng gia tăng cả về yêu cầu, quy mô và sự đa dạng hóa các sản phẩm, cùng các dịch vụ hỗ trợ cần thiết.

Về phương diện kinh tế - đầu tư, nợ ngày càng trở thành tiêu điểm hội tụ và phản ánh động thái chu kỳ kinh tế thị trường. Các hoạt động đầu tư ngành, lĩnh vực thái quá, nhất là đầu cơ mù quáng, cảm tính, phong trào, cũng như bị chi phối bởi lợi ích nhóm và tư duy nhiệm kỳ… tất yếu dẫn đến dư thừa và chênh lệch cơ cấu cung - cầu thị truờng. Điều này được phản ánh trực tiếp và gián tiếp thông qua sự gia tăng đột biến tổng dư nợ và nợ khó đòi, gắn với sự bùng nổ và đổ vỡ bong bóng đầu tư, tăng dư lượng hàng tồn đọng và sự giảm giá trị tài sản thế chấp trong cơ cấu tín dụng ngân hàng thương mại. Đặc biệt, những khoản cho vay “duới chuẩn” hoặc “lệch chuẩn” an toàn với sự đồng lừa của những người trong cuộc, cũng như sự thiếu kiểm soát và cảnh báo kịp thời từ các cơ quan hữu quan, cú thể trực tiếp trở thành nguyên nhân tạo ra cuộc khủng hoảng nợ xấu, đòi hỏi những chi phí giải cứu đắt đỏ và kéo dài…

Về phương diện kinh tế - chính trị, nợ và các điều kiện về nợ ngày càng trở thành tác nhân và công cụ mạnh mẽ chi phối đời sống chính trị và chính sách quốc gia. Quan điểm và quá trình xử lý nợ không chỉ phản ánh quan điểm chính trị, lợi ích và tương quan lực lượng xá hội trong nước và quốc tế, mà còn phản ánh vị thế của con nợ và chủ nợ. Trong quá trình xử lý nợ, nhiều nuớc cần đến các gói giải cứu của các nước, tổ chức tài chính khu vực và quốc tế, song không phải lúc nào cũng “xuôi chèo mát mái”. Những điều kiện tín dụng ngày càng ngặt nghèo, nhất là tạo áp lực thắt chặt chi tiêu, sẽ kéo theo những hệ quả khôn lường nhiều mặt, từ sự suy giảm kinh tế, những cuộc biểu tình đòi tăng chi hỗ trợ an sinh xã hội, giúp doanh nghiệp vượt khó, đến những cuộc bỏ phiếu bất tín nhiệm và kiến nghị đòi từ chức, thay đổi nhân sự chính quyền cấp cao…

Về tổng thể, các động thái nợ và động thái kinh tế chu kỳ ngày càng gắn kết với nhau và mang tính quốc tế cao, cả về nguyên nhân, tác động lẫn những giải pháp nhằm đối phó với chúng. Quá trình tích tụ những lệch lạc trong cơ cấu đầu tư, sự hình thành và lan toả làn sóng nợ xấu trong mỗi ngành cá biệt, cũng như trong xã hội, đó đang và sẽ ngày càng trở thành một trong những nguyên nhân trực tiếp dẫn tới sự tích tụ và bùng nổ các chấn động, thậm chí là sự chồng lấn, rút ngắn khoảng cách, "mờ dần" và đan xen gianh giới giữa các giai đoạn của chu kỳ kinh tế.

Ảnh minh họa.

Nói cách khác, ngày càng có sự gắn kết sâu đậm và tác động qua lại nhạy cảm và trực tiếp hơn giữa khủng hoảng kinh tế chu kỳ với khủng hoảng cơ cấu, đặc biệt là khủng hoảng tài chính - tiền tệ. Thành thử, những giải pháp đối phó với chu kỳ ngày càng mang tính chất tài chính - tiền tệ, tri thức và quốc tế hoá hơn. Các thị trường tài chính ngày càng đóng vai trò động lực và tấm gương hội tụ, phản chiếu nhạy cảm, trực tiếp và tập trung nhất đời sống kinh tế vĩ mô cũng như vi mô, quốc gia cũng như quốc tế. Các nguồn lực tài chính và các chính sách tài chính-tiền tệ (được nhân bội sức mạnh bởi tính quốc tế hóa và hiện đại húa của mình) ngày càng vừa là nguồn gốc, vừa là giải pháp chủ yếu mở đường thoát ra khỏi khủng hoảng, cả ở cấp độ quốc gia, cũng như trên phạm vi thế giới.

Trong nền kinh tế hiện đại ngày càng xuất hiện cái gọi là "hiệu ứng của cải". Có tới khoảng 40% tài sản các hộ gia đình và 60% các quỹ trợ cấp trong các nước cụng nghiệp phát triển chủ yếu được đầu tư vào các thị trường chứng khoán. Với những quan hệ dây chuyền phức tạp, một sự đổ vỡ- thậm chí từ thị trường của một nước - cũng có thể tạo ra chuỗi bùng nổ, đổ vỡ nhanh, mạnh trên diện rộng, lan đến trung tâm thông qua các kênh nợ nần và lưu thông tự do trên thị trường vốn, thị trường hàng hoá và các công cụ nợ phái sinh, cùng các dịch vụ tài chính – tiền tệ quốc tế ngày càng hiện đại và đa dạng khỏc.

Khi đó, "hiệu ứng của cải" có khả năng biến suy giảm thị trường (chẳng hạn, thị trường bất động sản) thành suy giảm kinh tế, làm giảm nhu cầu nhập khẩu và tăng sự bỏ chạy của vốn đầu tư. Đến lượt mình, sự đình trệ thị trường và đình trệ đầu tư cộng hưởng với nhau sẽ làm mất động lực tăng trưởng kinh tế, gia tăng áp lực thất nghiệp và bảo đảm an sinh xó hội, cựng những hệ quả đa dạng tiêu cực khác….Nói cách khác, chính sự phát triển vô hạn độ khả năng tích tụ, dồn nén, vận chuyển những năng lực tài chính toàn cầu cho các hoạt động đầu tư kinh doanh quốc gia và quốc tế, trong khi thiếu một cơ chế quốc tế giám sát an toàn cần thiết cho những hoạt động này, lại được khuếch đại thêm bởi nhu cầu thị trường vô cùng linh hoạt, vòng đời sản phẩm rút ngắn hơn và thông tin thị trường chưa được coi trọng phát triển đúng mức, đồng thời chế độ tỷ giá giữa các nước vừa có sự khác biệt nhau, vừa thiếu "chuẩn" điều chỉnh... đã, đang và sẽ ngày càng trở thành đầu mối của những chấn động kinh tế trong xã hội hiện đại và tương lai.

Cùng với các động thái ngày càng phức tạp của nợ và những hệ lụy, cũng như trong xu hướng mở cửa và hội nhập toàn cầu húa, thế giới tương lai là một bức tranh không cố định cả về mầu sắc và bố cục. Độ nhạy cảm và phụ thuộc lẫn nhau giữa các vấn đề và sự kiện kinh tế trong và ngoài nước ngày càng gia tăng. Các định chế tài chính khu vực và quốc tế ngày càng ảnh hưởng tới cỏc động thái chính sách và định hướng phát triển kinh tế của mỗi nước. Một cuộc khủng hoảng tài chính - nợ ngày càng khú kiểm soát, nên việc phòng ngừa chúng sẽ rẻ hơn và dễ hơn so với khi đó xẩy ra. Nhà nước cú vai trũ ngày càng to lớn trong cuộc chiến với cỏc chấn động cơ cấu hoặc chu kỳ kinh tế, nhất là khủng hoảng tài chính - ngân hàng, dù nó xẩy ra ở trong nước hay nước ngoài, nguyên nhân không trực tiếp từ sai lầm của Chính phủ hoặc trong khu vực kinh tế nhà nước.

Không thể lảng tránh hoặc che đậy nhưng cũng không thể đối diện với nợ một cách duy ý chí. Để vượt qua cỏc cuộc khủng hoảng nợ và hệ lụy của nợ trong kinh tế thị trường, thời gian gần đây, chính phủ nhiều nước ngày càng thống nhất nhận thức về sự cần thiết phải có sự hài hòa trong thắt chặt thận trọng và linh hoạt nới lỏng chính sách tài chính - tín dụng để kích thích kinh tế; điều chỉnh sản xuất để phù hợp cầu hoặc kích thích lượng cầu mới có khả năng thanh toán cao ở thị trường trong nước, cũng như thị trường quốc tế.

Điều cú ý nghĩa hết sức quan trọng là cần trỏnh những ngộ nhận lợi ích một chiều của nợ; xác định và quản lý “trần” nợ, sử hiệu quả nợ; làm tốt cụng tỏc thụng tin, dự bỏo và giỏm sỏt, cảnh bỏo an toàn nợ, nhất là an toàn cho hệ thống tài chớnh-ngõn hàng; ngăn chặn những hành vi lạm dụng và đầu cơ mù quáng, cảm tính đám đông - nhân tố nhạy cảm của khủng hoảng nợ.