Có một làng nghiện trầu

Năng lượng Mới số 297

Ăn trầu… thay cơm

Thôn Phú Lễ nằm bên bờ của con sông Tích và triền đê cong cong như một dải lụa, cũng giống như các vùng quê thuần nông khác, Phú Lễ có những nét kiến trúc điển hình của nông thôn Bắc Bộ: nhà ngói, sân gạch, tường bao quanh và lũy tre làng xanh xanh rợp mát.

Ở đây, từ già trẻ, gái trai ai cũng biết ăn trầu, nhà nào cũng có hàng cau, giàn trầu không trước sân và người dân trong làng đôi môi lúc nào cũng đỏ thắm. Tục ăn trầu nơi đây đã có từ lâu đời, người dân Phú Lễ nhà nào cũng sẵn bình vôi, lá trầu để ăn và mời khi có khách đến chơi. Đến cả khi đi làm đồng, người Phú Lễ cũng đều mang theo trầu cau, thiếu thứ gì thì xin nhau.

Vào những ngày cận tết, ở Phú Lễ, cau trầu luôn là mặt hàng tiêu thụ mạnh nhất. Nhà nào dù nghèo khó đến mấy thì ba ngày tết cũng phải có được cặp bánh chưng và vài chục quả cau, mươi thếp trầu không để tiếp khách.

Đã 75 tuổi nhưng mà hàm răng đen của cụ Thịnh vẫn còn chắc

Ông Nguyễn Văn Nghị cho hay: “Mấy năm trước, làng tôi bị mất mùa cau, giá cau lên đến ba nghìn đồng/quả, ngang giá lạng thịt. Ấy vậy nhưng nhiều người thà nhịn ăn thịt, để tiền mua cau. Có năm sương muối nhiều, giàn trầu không hỏng hết cả, nhiều người phải cắt cẳng trầu ăn thay lá, thế mà vẫn thấy ngon. Vắng miếng trầu nhạt mồm nhạt miệng lắm”. Bản thân ông mỗi ngày ăn mấy chục miếng trầu. Ông bảo, mình có thể nhịn cơm một ngày nhưng không thể nhịn ăn trầu dù chỉ là vài giờ.

Cụ Nguyễn Văn Phóng, 85 tuổi - người được xem là có thâm niên ăn trầu nhất của thôn nhớ lại: Cụ biết ăn trầu từ lúc lên 8 tuổi. Tính đến nay đã gần 80 năm nhưng chưa một ngày nào cụ bỏ ăn trầu, càng già lại càng thích ăn trầu nhiều hơn lúc trẻ. Kỷ niệm nhớ nhất với cụ trong gần 80 năm là những lần tập ăn trầu quế với thuốc lào bị say, miệng phỏng rộp, người mơ màng. Thậm chí có nhiều lúc bị nôn ra cả “mật xanh, mật vàng”. Sau này, con trai và cháu trai cũng tập cho ăn trầu từ bé nên cứ đến ngày giỗ tết là trong nhà từ người lớn đến trẻ con, ai cũng “đỏ môi”.

Cụ Nguyễn Thị Thịnh (75 tuổi) cho hay: “Cái anh trầu này lạ lắm, ăn vào tới đâu ấm người đến đấy. Xưa nghèo làm gì có áo ấm như bây giờ, mùa đông đi làm đồng buổi sớm ai cũng phải nhai miếng trầu mới đỡ rét. Ăn trầu còn giúp chắc răng, thơm miệng, cũng nhờ nó mà bây giờ rồi răng tôi vẫn chắc khỏe”.

Tôi hỏi, ăn trầu hơn 60 năm rồi cụ có định bỏ không. Cụ lắc đầu cười lớn: “Ăn thành nghiện mất rồi. Giờ một ngày nhịn cơm thì được còn nhịn trầu thì không sao chịu nổi. Đến khi tôi quy tiên, con cháu cũng phải cúng trầu để dưới đó còn có cái mà ăn chứ”.

“Ế vợ” cũng không bỏ trầu cau

Cũng vì nhà nhà ăn trầu, người người “nghiện” trầu nên ở Phú Lễ không nhà nào là không trồng ít nhất vài cây cau, một đôi giàn trầu không. Và nhà nào cũng phải có một vài bình vôi để sẵn trong nhà bếp. Từng có một thời, nhiều hộ gia đình ở ven sông Tích còn xem việc trồng cau, trồng trầu để cung cấp cho người trong thôn như một hình thức kinh doanh.

Cũng chính từ truyền thống ăn trầu này mà ở Phú Lễ hiện nay có rất nhiều cụ ông, cụ bà dù đã ngoại bát tuần nhưng vẫn chưa hề rụng một chiếc răng nào. Riêng số lượng đàn ông trung tuổi và một số thanh niên có “răng đen môi chỉ” cũng gần ngang ngửa với giới nữ trong làng. Đây là một sự hiếm hoi chỉ duy nhất Phú Lễ mới có.

Đàn ông làng Phú Lễ không chỉ ăn chơi ăn bời mà còn “nghiện” đến mức đi đâu cũng phải có tráp trầu mang theo. Thời xưa, có cụ Chánh, 80 tuổi rồi mà vẫn “nhai trầu như nhai rau”. Mỗi lần đi đâu có việc là bắt người nhà thức đến tận khuya têm trầu sắp vào tráp để cụ ăn dọc đường. Có lần vì vội quá, gần đến nơi mới biết không mang tráp trầu theo vậy là cụ bắt người nhà chạy về lấy cho bằng được.

Dù mới 22 tuổi nhưng Nguyễn Văn Giang ăn trầu "sành" như nhiều bậc lão niên trong làng

Vào thời chiến tranh, vì cau hiếm nên đàn ông Phú Lễ thường phải đi lột vỏ chay, vỏ đa... về ăn thay cau. Thậm chí, một số người còn vào tận rừng sâu lột vỏ sen... (một loại cây sống trong rừng sâu, vỏ có vị ngọt và dẻo) về cho bà, cho mẹ và vợ ăn với trầu.

“Miếng trầu là đầu câu chuyện”, ăn trầu vừa thơm miệng, đỏ môi, chắc răng, vừa say say rất khó tả. Có khách đến chơi, chủ - khách cùng nhau ăn trầu, uống nước trà xanh câu chuyện sẽ thêm thân tình. Cũng bởi vậy mà đám cưới, đám ma ở Phú Lễ không khói thuốc lá, nhưng phải có trầu cau. Thanh niên nhai trầu thay hút thuốc, cứ hết miếng này lại đến miếng khác.

Anh Nguyễn Văn Giang năm nay mới 22 tuổi, nhưng ăn trầu cau đã hơn 10 năm. Giang nói đùa: “Ở làng Phú Lễ này, trẻ con sinh ra đã ăn trầu quen như bú mẹ, không có thì nhớ, thì thèm không chịu được”. Nói đoạn, Giang dúi vào tay tôi miếng trầu, miếng cau và quả quyết: “Chị cứ ăn thử trầu Phú Lễ đi, ăn rồi lại nghiện, lại ở đây làm dâu làng em cho xem”.

Thậm chí ở “làng ăn trầu” này, các cô gái còn “chấm điểm” các chàng trai bằng cách quan sát xem chàng nào ăn trầu đỏ thắm và ăn được nhiều trầu. Vì lẽ đó mà người Phú Lễ thường truyền nhau câu ca dao “Có trầu mà chẳng có cau/ Làm sao cho đỏ môi nhau thì làm”. Ở nhiều nơi, đám cưới chỉ tốn một cành cau, dăm thếp trầu, nhưng chỉ riêng Phú Lễ, lượng cau trầu dùng cho một đám lên tới cả nghìn. Anh Kiều Văn Chinh, người làng Phú Lễ nói đùa: “Con trai quê tôi vì ăn trầu mà khó lấy vợ. Ở làng này thanh niên hết lớp này đến lớp khác thà chịu “ế” vợ chứ không chịu bỏ trầu”.

Về tục lệ ăn trầu cau đặc biệt này, ông Nguyễn Xuân Nho, Trưởng thôn Phú Lễ cho hay: Nếu như ở nhiều vùng người ăn trầu thường têm cánh phượng, đựng trong cơi son, thếp vàng đẹp mắt và sang trọng thì người Phú Lễ lại có cách thưởng thức trầu rất bình dị: trầu têm kiểu cuộn tròn hình kén, hay đơn giản là quả cau bổ miếng và lá trầu vàng quyệt vôi để sẵn ở đĩa. Ai ăn bao nhiêu thì tự cuốn lại.

Không chỉ ăn trầu bởi ngon miệng, trầu cau còn gắn bó và gửi gắm nhiều ý nghĩa của người dân trong làng. Theo truyền thống xưa của làng, vào mỗi mùa khoa cử, những ai trong làng đỗ đạt cao sẽ được dân làng dâng cho miếng cau trầu têm thơm ngon nhất, chọn lọc kỹ nhất. Từ truyền thống đó, làng Phú Lễ luôn đi đầu trong truyền thống hiếu học. Cả làng hiện có 2 tiến sĩ, hơn 10 thạc sĩ trong tổng cộng 208 người có trình độ đại học trở lên.

Ngoài ra, qua cách têm trầu, ăn trầu có thể đoán được tính nết cũng như nếp sống của con người. Miếng trầu têm vụng về là người không khéo tay; miếng trầu nhỏ miếng cau to là người không biết tính toán làm ăn; miếng trầu quệt nhiều vôi là người hoang phí không biết lo xa…

Ngày nay, với sự phát triển của xã hội, nhiều nơi tục ăn trầu đã phai mờ, kể cả ở các làng quê, nhưng trầu cau vẫn mang cốt cách tao nhã, vẫn là “đầu câu chuyện” trong những lễ nghi quan trọng của đời người như ăn hỏi, cưới xin, ma chay… Dù cuộc sống đương đại đã làm mất dần thói quen ăn trầu ở nhiều nơi song nét văn hóa trầu cau không dễ phai mờ trong truyền thống người dân xứ Đoài.

Vương Tâm