Thế giới sắp bị khủng hoảng lương thực?

Hạn hán khiến ngô của Mỹ mất mùa nặng nề

Mỹ đang trải qua trận hạn hán tồi tệ nhất trong 56 năm của mình và thời tiết khô hạn cũng được ghi nhận ở các vùng nông nghiệp chủ chốt như Ấn Độ, Kazakhstan, Nga và Ucraina.

Nạn hạn hán ở Mỹ đã khiến giá ngô, đỗ tương và lúa mì tăng vọt. Các chính phủ cũng bắt đầu tỏ ra lo ngại khi Mexico - quốc gia nhập khẩu ngô lớn thứ 2 thế giới và từng phải trải qua "cuộc khủng hoảng bánh ngô" năm 2007 - tiến hành thu mua lương thực với quy mô lớn hồi tuần trước. Trong bối cảnh ngày càng có những quan ngại rằng nạn hạn hán sẽ làm giảm sản lượng lúa mì tại khu vực Biển Đen, các khách hàng tại khu vực Trung Đông đầy bất ổn cũng đang đổ xô tới các thị trường này.

J.Peter Pham - Giám đốc Hội đồng Đại Tây Dương của Mỹ (một trung tâm tư vấn), đồng thời là người cố vấn cho các chính phủ châu Âu và Mỹ về các vấn đề chiến lược - nói: "Phản ứng này hoàn toàn có thể hiểu được và có khả năng xảy ra bởi giá lúa mì đã tăng gần 50% kể từ đầu tháng 7/2012. Tuy nhiên, một số quốc gia dễ bị tổn thương nhất trên thế giới có thể sẽ bị tác động".

Một số người cho rằng vấn đề lần này đơn giản hơn cuộc khủng hoảng lương thực 2007-2008 và họ cho rằng nguyên nhân là bởi tình trạng hạn hán tại Mỹ - quốc gia sản xuất ngô, lúa mì và đỗ tương hàng đầu thế giới. Giá lương thực thế giới đã tăng cao trong tháng 6 và tháng 7 vừa qua, khi giá ngô và đỗ tương tăng lần lượt là 50% và 20%.

Tình trạng này gây ảnh hưởng sâu rộng bởi ngô không chỉ là thực phẩm cho con người mà còn dùng trong chăn nuôi để lấy thịt và chế tạo ethanol - loại nguyên liệu đang là nhu cầu lớn trong bối cảnh các chính phủ nỗ lực tiến tới sử dụng nhiên liệu sinh học và giảm sự phụ thuộc vào nguồn nhiên liệu hóa thạch.

Các chính phủ, tổ chức nhân đạo và các công ty thực phẩm đều kết luận rằng việc tăng giá lương thực gần đây không nghiêm trọng như năm 2007-2008. Giai đoạn 2007-2008, giá lương thực tăng cao do giá dầu nhảy vọt, đẩy chi phí sản xuất lên cao, cùng với đó là việc các thị trường hàng hóa tiến hành đầu cơ tích trữ và các quốc gia nông nghiệp hàng đầu thế giới áp đặt lệnh hạn chế xuất khẩu. Tình trạng này đã khiến các quốc gia nghèo bị tổn thương nhiều nhất, gây bất ổn tại nhiều quốc gia, từ Ai Cập tới Mozambiqua và Mexico. Tuy nhiên, giá lương thực sớm giảm xuống một cách ngoạn mục, khi nền kinh tế thế giới tăng trưởng chậm lại, giá dầu giảm và các thị trường đặt cược vào khả năng nhu cầu về lương thực sẽ giảm xuống. Đầu năm nay, Tổ chức Nông Lương (FAO) của Liên hợp quốc (LHQ) cũng đã đánh giá thấp vấn đề này. Tuy nhiên, ngày 9/8 vừa qua, FAO đã chính thức thừa nhận nguy cơ này. Abdolreza Abbassian - nhà kinh tế kỳ cựu, đồng thời là nhà phân tích lương thực của FAO - nói: "Giá (lương thực) có thể tăng cao hơn nữa. Có khả năng tình hình hiện nay sẽ diễn ra giống như những gì chúng ta đã trải qua năm 2007-2008". Chỉ số giá lương thực của FAO - phương tiện để đo sự thay đổi giá cả của rổ lương thực bao gồm ngũ cốc, hạt có dầu, các sản xuất từ sữa, thịt và đường - đã tăng 6% kể từ hồi tháng 6/2012, sau 3 tháng giảm liên tiếp.

Do hạn hán đang gây ảnh hưởng tới các nước sản xuất lúa mì lớn như Nga, Ucraina và Kazakhstan, khả năng các nước này sẽ áp đặt lệnh cấm xuất khẩu lúa mì nhằm bình ổn giá cả trong nước là rất cao. Thời tiết khắc nghiệt cũng đang xảy ra tại những quốc gia sản xuất lúa mì quan trọng khác là Australia và Ấn Độ.

Chính phủ tại các quốc gia phải nhập khẩu lương thực lớn, từng bị ảnh hưởng bởi cuộc khủng hoảng lương thực 2007-2008, đã kiềm chế không thu mua lương thực với số lượng lớn do lo ngại tình trạng "bong bóng" giá cả. Tuy nhiên, hiện nay họ lại đang làm việc đó để đảm bảo kho lương thực luôn dồi dào và làm yên lòng người dân của họ.

Với mong muốn tránh lặp lại "cuộc khủng hoảng bánh ngô", Chính phủ Mexico đã thu mua mặt hàng này với số lượng lớn. Tuần trước, họ đã mua tới 1,516 triệu tấn ngô. Nhiều thương nhân cho rằng chiến thuật của Mexico có thể dẫn đến tình trạng các quốc gia khác, vốn đang lo ngại về vụ hạn hán trầm trọng diễn ra tại Mỹ, cũng thu mua ồ ạt. Tuần này, Iran, Algeria và Jordani cũng bắt đầu mua lương thực.

Trong khi người nghèo trên thế giới phản ứng trước việc giá lương thực tăng cao bằng cách lựa chọn những thực phẩm rẻ hơn, hoặc đơn giản là ăn ít đi, thì người dân tại các quốc gia giàu có hơn vẫn có khả năng chi trả, do đó nhu cầu lương thực vẫn tiếp tục được duy trì. Điều này dẫn tới việc giá ngô và đỗ tương sẽ tiếp tục tăng cao hơn trong một thời gian dài nữa.

Theo các nhà quan sát, việc các nước nhập khẩu nhiều lương thực đang nỗ lực để bảo vệ người dân của họ tránh bị tác động của tình trạng hạn hán đang diễn ra ở nhiều nước, có thể khiến cho tình hình càng trở nên tồi tệ.

Tình trạng giá lương thực leo thang cũng hạn chế mức độ cắt giảm lãi suất của các ngân hàng trung ương để bảo vệ nhịp độ tăng trưởng. Thêm nữa, những rắc rối lớn hơn trong tương lai có thể là hậu quả tiềm tàng của các chương trình giảm đói nghèo trong những thập niên tới.

Cuộc khủng hoảng lương thực gần đây nhất bắt nguồn từ cuộc khủng hoảng tài chính, kinh tế ở Mỹ năm 2008-2009. Theo Ngân hàng thế giới (WB), chỉ riêng trong 6 tháng đầu năm 2010, khoảng 44 triệu người bị rơi xuống dưới ngưỡng nghèo đói, tức là những người có mức sống từ 1,25 USD/ngày trở xuống. Châu Á hiện cũng là nơi có một lượng lớn dân số phải dành tới 60-80% thu nhập để mua thực phẩm.

Chủ tịch WB Jim Yong Kim nói: “Khi giá lương thực tăng mạnh, các gia đình phải đối mặt với nguy cơ con cái nghỉ học, mua những thực phẩm rẻ hơn và ít dinh dưỡng. Điều này có thể gây những hệ lụy trong suốt cuộc đời về mặt xã hội, thể chất và tinh thần của hàng triệu người trẻ. Chúng ta không thể cho phép giá lương thực tăng trong ngắn hạn gây những hậu quả lâu dài cho tầng lớp người nghèo và những người dễ bị tổn thương nhất”.

Châu Á sẽ không tiêu dùng nhiều nếu tăng trưởng kinh tế không đến với họ. Họ sẽ không mua ô tô, hàng điện tử, túi xách đắt tiền, bia nhập khẩu hay quần áo thiết kế nếu việc “đặt thức ăn lên bàn” đứng trước rủi ro. Điều quan trọng hơn là nếu còn quá nhiều người châu Á phải dồn tâm trí vào việc làm sao đủ ăn, thì nguy cơ bất ổn sẽ gia tăng. Đây cũng không bao giờ là nền tảng lý tưởng để kinh tế tăng trưởng bùng nổ.

Tuy nhiên, một tin tốt lành là giá ngô có thể giảm, giúp người tiêu dùng có thể tránh được đợt tăng giá nghiêm trọng như hồi năm 2010, thời điểm giá ngô tăng tới 73% chỉ trong 6 tháng, bởi ngô hiện được sử dụng sản xuất mọi thứ, từ chất làm ngọt, nhiên liệu sinh học, đến thức ăn trong chăn nuôi. Châu Á hiện nhập khẩu một lượng lớn những mặt hàng này. Tin xấu là bất kỳ sự gia tăng nào về giá cả cũng đồng nghĩa với việc người tiêu dùng sẽ phải dồn chi tiêu cho thực phẩm khi chi phí hàng hóa cũng leo thang. Điều này dẫn đến nguy cơ lạm phát đình đốn.

Nếu khủng hoảng lương thực xảy ra, người dân nước nghèo sẽ chịu nhiều hậu quả nhất

Ấn Độ là tiêu biểu nhất cho sự kết hợp "đáng sợ" giữa tăng trưởng yếu và giá tăng, nếu ngân hàng trung ương nước này nỗ lực bù đắp sự tăng trưởng yếu kém bằng cách in thêm tiền. Các thị trường cũng lo ngại về lạm phát - lên tới 7,25% trong tháng 6/2012 - vượt dự báo của ngân hàng trung ương 6,5% trong năm nay. Cuộc khủng hoảng điện tồi tệ nhất từ trước tới nay của Ấn Độ đã khiến khoảng 640 triệu người bị cúp điện trong tuần trước. Đây là hậu quả của sự xao nhãng đầu tư vào cơ sở hạ tầng của nước này, đồng thời là dấu hiệu báo trước triển vọng lạm phát đáng lo ngại.

 Trung Quốc cũng có những thách thức riêng, do kỷ nguyên thực phẩm rẻ đã kết thúc. Việc giá ngô gần đây tăng 60% lên mức cao kỷ lục kể từ ngày 15/6 là một vấn đề. Một vấn đề nữa là giá đậu tương tăng tới 35%, bởi cho đến nay Trung Quốc là nước nhập khẩu đậu tương lớn nhất khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Giá lúa mì cũng đang trong tầm ngắm. Trung Quốc đang tăng trưởng chậm lại một cách nhanh chóng, do cuộc khủng hoảng tài chính ở châu Âu làm giảm nhu cầu hàng xuất khẩu.

Các nhà hoạch định chính sách ở châu Á cũng đối mặt với tình thế tiến thoái lưỡng nan mới. Trong những năm gần đây, thách thức là thúc đẩy tăng trưởng. Cho dù cú sốc giá lương thực trong giai đoạn này được nhìn nhận là hiện tượng mang tính chu kỳ, thì điều này cũng sẽ qua đi một khi những người nông dân "đáp lại" bằng tăng nguồn cung tăng lên.

 Điều khác biệt vào thời điểm này là xu hướng nhân khẩu cho thấy nhu cầu thực phẩm tăng lên, trong khi tình hình thời tiết đang làm giảm nguồn cung. Trong bối cảnh nhiệt độ trên thị trường thế giới gia tăng, sản lượng nông nghiệp trở nên khó dự báo hơn bao giờ hết. Điều đáng lưu ý là nước cũng ngày càng trở nên khan hiếm hơn và được coi là "dầu mỏ mới".

 Biện pháp khắc phục nhanh nhất là tăng đầu tư vào cơ sở hạ tầng và các chính sách chính phủ. Phương thuốc đầu tiên có thể dễ dàng nếu không tính tới thể trạng ốm yếu của kinh tế thế giới hiện nay. Các quốc gia đang gặp khó khăn muốn khu vực tư nhân nhảy vào cuộc, nhưng sự xáo động thị trường hiện nay đang làm các nhà đầu tư ngại rủi ro. Phương thuốc thứ hai sẽ đáng tin cậy nếu các nhà lãnh đạo nhìn xa trông rộng. Liệu có bao nhiêu chính trị gia Mỹ đủ can đảm để kết thúc tất cả các chính sách khuyến khích nguồn cung ngô bị lãng phí cho việc sản xuất cồn ethanol? Và liệu các nhà lãnh đạo châu Á có sẵn lòng cung cấp hệ thống an sinh rộng hơn?

 Xét về mặt chính sách, điều sống còn là châu Á đưa ra được các chính sách đúng trong 6 đến 12 tháng tới và áp dụng các biện pháp bảo vệ người nghèo. WB cũng cần làm nhiều hơn nữa. Ông Kim đã cam kết sẽ là “đối tác linh hoạt hơn” ở châu Á so với thời gian trước. Nếu không, chi phí thực phẩm có thể sớm tác động xấu đến cuộc sống của quá nhiều người dân ở châu Á.

Nh.Thạch (Tổng hợp)