Hồi sinh vùng đất chết Chernobyl

Thảm họa khủng khiếp

Vào lúc 1 giờ 23 phút ngày 26-4-1986, lò phản ứng số 4 của Nhà máy Điện hạt nhân Chernobyl, cách Kiev khoảng 100km về phía bắc, phát nổ. Trong 10 ngày sau đó, nhiên liệu hạt nhân bị đốt cháy, phóng thích các nguyên tố phóng xạ vào trong bầu khí quyển của 3/4 châu Âu.

Tổng cộng có gần 350.000 người đã được sơ tán qua nhiều năm trong bán kính 30km xung quanh nhà máy và lãnh thổ rộng lớn hơn 2.000km² xung quanh nhà máy cho đến nay vẫn bị bỏ hoang không người sinh sống.

Trong 4 năm, khoảng 600.000 người đã được gửi đến hiện trường để dập tắt đám cháy, xây dựng một chiếc “chuông” bê tông chụp lên lò phản ứng gặp nạn và làm sạch các vùng lãnh thổ xung quanh nhà máy.

Lại nói về đêm 26-4-1986, cả đất nước Liên Xô vẫn háo hức chuẩn bị cho lễ kỷ niệm chiến thắng phát xít Đức, mặc dù đã bắt đầu có những lời đồn đại, nhưng quy mô của tai họa chưa được nói đến, mọi người chỉ đoán già, đoán non. Nhiều người cảm thấy an tâm khi thấy Bí thư nước Cộng hòa Ukraine dẫn theo 2 đứa cháu nhỏ của mình lên lễ đài dự lễ duyệt binh trên Quảng trường Đỏ.

Cảnh tượng xung quanh Nhà máy Điện nguyên tử Chernobyl ở thành phố Pripyat sau thảm họa hạt nhân tồi tệ nhất lịch sử nhân loại

Phải 2 tuần sau vụ nổ, chính quyền Liên Xô mới chính thức thừa nhận về “một thảm họa hạt nhân đang tồn tại ở Ukraine”. Lúc đó bắt đầu xuất hiện tâm lý sợ nhiễm phóng xạ “radiophobia” ở Cộng hòa Ukraine. Hơn nữa, thông tin thiếu chính xác cũng gây ra những sự thổi phồng và nhầm lẫn.

Hãng thông tấn UPI trích một nguồn tin ở Kiev cho biết, có tới 2.000 người thiệt mạng ngay lập tức trong vụ nổ và con số này đã xuất hiện trên rất nhiều trang nhất các báo lớn. Giới chức Mỹ cũng đưa ra nhiều thông tin dựa vào các bức ảnh chụp từ vệ tinh. Một nguồn tin từ Lầu Năm Góc tiết lộ với kênh truyền hình Mỹ NBC vào ngày 29-4-1986 rằng, con số 2.000 người chết “có vẻ đúng vì có 4.000 người làm việc tại Nhà máy Chernobyl”.

Chernobyl là tên một thị trấn nhỏ với hơn 12.000 dân. Nhà máy Điện hạt nhân Chernobyl nằm cách trung tâm thị trấn tới 15km. Gần hơn với nhà máy, chỉ 3km, là thị trấn Pripyat, nơi có dòng sông Pripyat hiền lành chảy qua để đổ vào hồ chứa nước Kiev. Toàn bộ 49.360 dân cư của thị trấn yên bình nhưng bất hạnh ấy đã buộc phải bỏ lại mọi thứ tài sản cũng như nhà cửa của họ trong vòng 3 ngày sau tai nạn.

Tới những ngày đầu tháng 5-1986, các nhóm trực tiếp giải quyết hậu quả vụ nổ đưa ra cảnh báo về lượng phóng xạ bị rò rỉ bắt đầu tăng. Họ lo ngại lõi lò phản ứng bị tan chảy sẽ thiêu đốt cả hệ thống nền móng và làm nó bị sập, đồng thời khiến số nhiên liệu hạt nhân bên trong bị nổ lần nữa. Các chuyên gia lo sợ vụ nổ thứ hai này sẽ còn lớn hơn nhiều so với vụ đầu tiên. Từ đó, lõi lò phản ứng sẽ tiếp tục lún sâu xuống lòng đất, có thể gây ô nhiễm cả nguồn nước sạch cung cấp cho thủ đô Kiev, nơi đang có 2,5 triệu dân sinh sống.

Theo số liệu thống kê của Tổ chức Hòa bình Xanh, khoảng 93.000 người chết vì phóng xạ trong thảm kịch Chernobyl

Bất chấp phóng xạ cực mạnh, những người tham gia khắc phục hậu quả tại lò phản ứng số 4 vẫn dũng cảm lao vào cuộc. Họ là những người dập tắt ngọn lửa, bơm nước vào lò phản ứng và làm sạch nó bằng nitơ lỏng, là những người thả cát và chì từ trực thăng vào lò phản ứng, lặn xuống hồ nước bên dưới để mở cửa cống, hoặc đào dưới chân móng lò phản ứng để lắp đặt một hệ thống ống dẫn, là những người tháo dỡ các khu đổ nát, xây dựng các kho giữ chất thải, đập chắn, làm sạch khu vực nhà máy và vùng phụ cận...

Hàng nghìn con người dành cả mùa hè năm 1986 để dựng lên “cỗ quan tài” bằng bê tông bịt kín lò phản ứng hoàn toàn xứng đáng được vinh danh. Điều đáng nói là rất nhiều công nhân tham gia khắc phục hậu quả tại Chernobyl đều trong tình trạng bị phơi nhiễm chất phóng xạ.

Những người này, gồm nhiều tình nguyện viên, không hề được trang bị thiết bị đo phóng xạ tại nơi mình làm việc để ý thức được môi trường ở đó nguy hiểm như thế nào. Trước nguy cơ đe dọa sự sống trên quy mô rộng lớn, chính quyền Liên Xô đã huy động gần như toàn bộ sức người, sức của và trí tuệ đến Chernobyl để ứng cứu.

Bước ngoặt tạo nên “văn hóa an toàn”

Tiến sĩ El Baradei, Giám đốc Cơ quan Năng lượng nguyên tử Quốc tế (IAEA), gọi đây là “một thảm họa, nhưng là một bước ngoặt quan trọng đối với IAEA”. Nó làm lay chuyển niềm tin của cả thế giới vào sự an toàn của năng lượng hạt nhân, nguồn năng lượng khổng lồ mà nhân loại hy vọng nhờ đó chẳng bao giờ còn phải lo lắng về viễn cảnh thiếu hụt năng lượng. Quy tắc an toàn hạt nhân ở Liên Xô cũ không bảo đảm được rằng, các lò phản ứng được xây dựng buộc phải có yếu tố dự phòng khi xảy ra trường hợp xấu nhất, phải ổn định ở các vùng công suất khác nhau, phải tôn trọng nguyên tắc “phòng ngự chiều sâu” để đề phòng tai nạn.

Điều tệ hại nhất là Chernobyl không có hệ thống nhà lò bảo vệ (containment), yếu tố quyết định của chiến lược “phòng ngự chiều sâu”, để trong tình huống lò phản ứng bị vỡ, chất phóng xạ sẽ bị chôn chặt trong đó mà không thoát ra ngoài. Nhưng các sai lầm thiết kế cũng chỉ đóng vai trò nguy cơ tiềm ẩn, chính thói khinh suất của con người mới biến các nguy cơ ấy thành hiện thực.

Sau thảm họa Chernobyl, thuật ngữ “văn hóa an toàn” (safety culture) mới ra đời và việc xây dựng nền văn hóa an toàn được IAEA coi là công việc đặc biệt quan trọng của các quốc gia đã có hoặc sẽ có điện hạt nhân.

“Nấm mồ phóng xạ” tuy đã được dựng lên thần tốc khi xảy ra thảm họa nhưng khác rất xa các chuẩn mực về chôn cất nhiên liệu đã cháy. Các thanh nhiên liệu sau sử dụng, nếu không đưa vào tái chế, phải chôn giữ trong các kho thải nằm sâu hàng trăm mét dưới lòng đất, tại những nơi có cấu trúc địa tầng, điều kiện địa chất - thủy văn phù hợp, cùng với nhiều hàng rào bảo vệ có độ bền vững hàng vạn năm.

Ở thời điểm xảy ra tai nạn, lò phản ứng số 5 và số 6 (mỗi lò có khả năng sản xuất 1GW) đang được xây dựng và bị dừng lại ngay sau đó, nhưng lò phản ứng số 1, 2 và 3 vẫn tiếp tục sản sinh năng lượng. Rắc rối vẫn bám đuổi Ukraine khi năm 1991, một đám cháy bùng phát tại lò phản ứng số 2 gây hư hại nghiêm trọng và chính quyền Ukraine buộc phải “khai tử” nó.

Lò phản ứng số 1 bị đóng cửa vào cuối năm 1996 do sự phản đối kịch liệt của dư luận, đây cũng là một phần của thỏa thuận giữa Ukraine và các tổ chức quốc tế như IAEA.

Lò phản ứng số 3 tiếp tục hoạt động cho đến năm 2000 khi các cuộc đàm phán quốc tế về vấn đề hạt nhân đạt được kết quả nhất định.

Như vậy, phải đến 14 năm kể từ sau khi thảm họa xảy ra, chính quyền Ukraine mới cho ngừng hoàn toàn hoạt động của Nhà máy Điện hạt nhân Chernobyl.

“Cỗ quan tài” trị giá 2 tỉ euro

Báo chí viết về sự kiện này rất nhiều, nhưng mâu thuẫn, tạo ra một áp lực tâm lý nặng nề lên dân cư từng sống gần nơi tai nạn và cư dân sống ở các nước khác có nhà máy điện hạt nhân, thậm chí gây áp lực lớn cho cả những nhà hoạch định chính sách năng lượng của các quốc gia.

Tình hình nghiêm trọng đến nỗi năm 2004, 18 năm sau thảm họa, Liên Hiệp Quốc phải tổ chức một hội thảo quốc tế với sự tham gia của IAEA và tất cả các cơ quan có liên quan thuộc tổ chức này, cùng Nga, Ukraina, Belarus để sàng lọc tất cả các tin tức, phân biệt đúng sai, đưa ra một tổng kết trình lên Đại hội đồng.

Hội thảo quốc tế này đã cung cấp các tin tức trung thực, có trách nhiệm về tình hình thực tế hậu Chernobyl, để có thể phân biệt được những tin tức bịa đặt, võ đoán trong thời đại bùng nổ thông tin. Nhưng thật ra, ngay trong giới chuyên môn, sự đánh giá về phạm vi ảnh hưởng và mức độ tai hại của thảm họa Chernobyl cũng rất khác nhau.

Dù Nhà máy Điện hạt nhân Chernobyl đã bị đóng cửa, nhưng các hoạt động của nhà máy vẫn chưa thể chấm dứt hoàn toàn bởi các lò phản ứng cần được tháo rời và khử nhiễm, các thanh uranium nghèo có tính phóng xạ cao cũng cần được gỡ bỏ. Và công việc không chỉ dừng lại ở đó, còn phải khử nhiễm và bảo quản từng thiết bị đã được sử dụng trong nhà máy vì việc xử lý chất thải hạt nhân không đơn giản như xử lý chất thải công nghiệp thông thường.

Giới chuyên gia đánh giá, “nấm mồ bê tông” được chụp lên lò phản ứng số 4 chỉ là giải pháp tình thế và theo Chính phủ Ukraine, khu vực nhà máy sẽ chỉ hoàn toàn được giải phóng sau năm 2065 nhưng các hạt phóng xạ vẫn sẽ tồn tại tới hàng nghìn năm sau.

Lo ngại về mái vòm Nhà máy Điện hạt nhân Chernobyl đã quá cũ nát và có thể đổ sập bất kỳ lúc nào, với sự giúp đỡ của nhiều nước, Ukraine đã bắt tay vào nghiên cứu chế tạo một mái vòm thép khác thay thế mái vòm cũ. Tuy vậy, việc bắt tay xây dựng “cỗ quan tài” mới cho lò phản ứng số 4 của Chernobyl cũng bị trì hoãn nhiều lần. Cho đến khi Liên Xô tan rã năm 1991, các nỗ lực quốc tế đầu tiên mới được triển khai. Ukraine bắt đầu mở cuộc thi quy mô quốc tế tìm giải pháp hữu hiệu cho Chernobyl. Một tổ hợp xây dựng của Pháp đề xuất kế hoạch bao trùm lò phản ứng số 4 cùng cấu trúc vòm bê tông cũ bằng một kết cấu mới. Việc xây dựng phải diễn ra bên ngoài, sau đó mới chuyển tới Chernobyl.

Hàng trăm mặt nạ phòng khí nằm la liệt bên trong một tòa nhà ở Pripyat

10 năm sau thảm họa, các bước đầu tiên của dự án được tiến hành. Tháng 6-1997, Tại Hội nghị thượng đỉnh các nước G7 diễn ra tại Denver, Mỹ thông qua phương án đầu tư 300 tỉ USD. Vài tháng sau, Phó tổng thống Mỹ Al Gore, Tổng thống Ukraine Leonid Kuchma cùng Giám đốc Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu (EBRD) gặp gỡ tại New York, chính thức chuyển giao gói tài chính nhằm khắc phục thảm họa Chernobyl.

Thiết kế vòm thép được Chính phủ Ukraine phê duyệt năm 2004. Các phần cấu thành vòm thép được sản xuất tại Italia, sau đó chuyển về Chernobyl bằng 18 con tàu và 2.500 xe tải với quy trình hoàn thiện trong suốt 20 năm. Phần khung chính được dựng lên cuối năm 2014, 28 năm sau khi thảm họa xảy ra. 2 năm sau, các thành phần bên trong như hệ thống thông gió, máy quay video và hệ thống cần cẩu điều khiển từ xa nhằm tháo dỡ cấu trúc bê tông bên trong và vô hiệu hóa lò phản ứng được lắp đặt xong. Để hạn chế phơi nhiễm phóng xạ cho công nhân, cấu trúc khổng lồ được dựng cách địa điểm xảy ra sự cố 300m.

Ngày 29-11-2016, sau 4 năm xây dựng, Ukraine khánh thành mái vòm bằng thép phủ toàn bộ lò phản ứng số 4 của Nhà máy Điện hạt nhân Chernobyl. Kế hoạch ngoài sức tưởng tượng này tiêu tốn khoảng 2 tỉ euro của cộng đồng quốc tế và sẽ bảo đảm an toàn cho khu vực này trong vòng 100 năm, theo Reuters.

AFP trích dẫn thông cáo của Tập đoàn Novarka (gồm hai nhà xây dựng Bouygues và Vinci) cho hay: Bộ khung bằng thép có hình mái vòm giống như một chiếc chuông, nặng 25.000 tấn, cao 108 mét và dài 162 mét, có thể bao phủ được hết sân vận động quốc gia Pháp Stade de France hay tượng Nữ Thần Tự Do. Tuy nhiên, mái vòm này chỉ bắt đầu hoạt động từ cuối năm 2017, do các nhà xây dựng cần thời gian lắp đặt trang thiết bị.

Giám đốc an toàn hạt nhân thuộc EBRD Vince Novak cho biết, đây là công việc vô cùng phức tạp với sự tham gia của Ukraine và nhiều nước trên thế giới trong nhiều năm qua. Kỹ thuật chế tạo mái vòm thép mới đòi hỏi kỹ thuật phức tạp chưa từng có. Việc di chuyển “cấu trúc bằng thép có thể di chuyển lớn nhất trên trái đất” được thực hiện bằng một hệ thống đặc biệt bao gồm 224 kích thủy lực. Với tuổi thọ 100 năm, công trình này sẽ cô lập các chất phóng xạ, bảo vệ người lao động khỏi những tác động thời tiết.