UNESCO ghi danh nghệ thuật gốm Chăm

Gốm Bàu Trúc

Ngày 29/11/2022, tại phiên họp của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 17 của UNESCO diễn ra tại Rabat (Maroc), di sản nghệ thuật làm gốm của người Chăm chính thức được UNESCO đưa vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là 1 trong 56 hồ sơ được xem xét trong kỳ họp này.

Gốm của người Chăm chủ yếu là đồ gia dụng, đồ dùng cúng lễ và đồ mỹ nghệ gồm chum (jek), nồi (gok), mâm (cambak), bình (bilaok)... Nghề làm gốm được xem là biểu hiện của sự sáng tạo cá nhân của người phụ nữ Chăm. Thay vì sử dụng bàn xoay, người phụ nữ Chăm di chuyển giật lùi xung quanh khối nguyên liệu để tạo hình sản phẩm.

Nghệ nhân gốm Bàu Trúc tại Làng gốm Chăm Bàu Trúc, thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận

Gốm không tráng men, được phơi khô, nung ở ngoài trời bằng củi và rơm trong 7-8 giờ ở nhiệt độ khoảng 800^oC. Nguyên liệu (đất sét, cát, nước, củi và rơm) được khai thác tại chỗ. Đất sét được tái sinh theo chu kỳ vài ba năm sau khi khai thác tại cánh đồng Hamu Tanu Halan, bên bờ sông Quao, thuộc làng Bàu Trúc (tỉnh Ninh Thuận) và mỏ đất làng Xuân Quang (cách làng Bình Đức, tỉnh Ninh Thuận, 3km về hướng Tây Bắc). Dụng cụ làm gốm đơn giản do nghệ nhân tận dụng vật liệu tại chỗ như: Vòng quơ, vòng cạo (bằng tre) để cạo mỏng thân gốm và vỏ sò, vải cuộn thấm nước để chà láng thân gốm.

Nghề gốm tạo cơ hội cho phụ nữ Chăm giao lưu, tương tác trong lao động sản xuất, sinh hoạt xã hội, giáo dục nghề nghiệp cho con cái... Nghề làm gốm cũng giúp tăng thu nhập của gia đình và bảo lưu thuần phong mỹ tục, bản sắc văn hóa của người Chăm ở Việt Nam. Tuy nhiên, dù có nhiều nỗ lực bảo vệ, song nghề gốm của người Chăm vẫn đang đứng trước nguy cơ mai một vì sự tác động của quá trình đô thị hóa đến khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu thô, sự chậm thích ứng với kinh tế thị trường và thế hệ trẻ Chăm ít quan tâm đến nghề gốm.

Theo Ủy ban Liên chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, hồ sơ đề cử di sản văn hóa phi vật thể nghệ thuật làm gốm của người Chăm đáp ứng những tiêu chí để đưa vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp:

Di sản liên quan đến nghề thủ công truyền thống làm gốm Chăm bằng tay và sử dụng các công cụ đơn giản. Chủ thể văn hóa và người thực hành chủ yếu là phụ nữ Chăm. Tri thức và kỹ năng làm nghề được trao truyền trong gia đình, dòng họ và cộng đồng. Di sản gắn liền với nghệ thuật trình diễn dân gian, phong tục tập quán, tín ngưỡng, lễ hội của người Chăm.

Hiện số lượng nghệ nhân, người thực hành và người học nghề tại các làng gốm còn ít.

Kế hoạch bảo vệ di sản được thực hiện trong 4 năm (2023-2026). Các mục tiêu của mỗi năm, các hoạt động cụ thể và kết quả dự kiến được trình bày rõ ràng với thời gian biểu và ngân sách chi tiết.

Di sản đã được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và báo cáo kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể quốc gia trên hệ thống thông tin quản lý di sản văn hóa phi vật thể của Cục Di sản văn hóa...

Nghệ thuật làm gốm của người Chăm là di sản văn hóa phi vật thể thứ 15 của Việt Nam được UNESCO ghi danh.