Thú chơi Lan rừng

Lan Giáng Hương Sóc Lào

Có người giải thích rằng: Chỉ có bậc vua chúa mới đủ điều kiện chơi lan, vì lan là loài có “hồn vía”, sang trọng, đắt tiền, kẻ bình dân không đủ “duyên”, không đủ điều kiện để chơi. Thứ hạng các quan chỉ đủ sức “chơi trà”, tức hoa trà mà thôi. Lại có người giải thích: Câu nói đó chỉ phản ánh thú chơi, sở thích của vua, quan ở một thời nào đó mà thôi...

Nhưng nếu đem câu nói trên vận vào thời nay, vận vào mảnh đất Đắk Lắk - nơi tôi đang sống - thì chẳng đúng chút nào. Thời nay, quan, dân, già, trẻ, đàn ông, đàn bà, bất cứ ai cũng có thể chơi lan, mê lan. Lan rừng vừa có sắc đẹp, vừa có hương thơm, mắt được nhìn, mũi được ngửi, phổi được hít không khí chứa đầy hương, nên cả cơ thể được đắm vào hoa. Vì những lẽ đó mà ở Đắk Lắk có cả một phong trào chơi lan rừng có thể nói là “rầm rộ”, từ trăm người chơi ở dăm bảy năm trước, nay đã lên con số hàng nghìn và đang phát triển nhiều nữa... Thế là hình thành cả một chợ lan ở thành phố Buôn Ma Thuột với hàng trăm người mua bán mỗi ngày; hình thành các cửa hàng mua bán chậu đất, chậu gỗ, giá thể, các loại phân bón, thuốc phòng trừ sâu bệnh cho lan ở đường Phan Đình Giót, đường Phan Chu Trinh và một số đường phố khác; hình thành nên những vườn lan, vựa lan tiền tỉ. Cách đây vài năm, người viết bài này cũng bị cuốn theo phong trào đó, rồi mê lan rừng tự lúc nào không hay.

Hoa phong lan Nghinh Xuân

Mê lan rừng

Tôi đến với lan rừng cũng giống như nhiều người khác bắt đầu từ việc nhận thấy chơi lan là thú chơi tao nhã, nhẹ nhàng, có tác dụng rèn luyện sức khỏe, thông qua việc đi lại để chăm sóc lan, rất hợp với những người cao tuổi. Chơi lan, làm một giàn nho nhỏ, khoảng năm, bảy chục giò, mùa khô hằng ngày mang bình phun nước tưới vài lần, mỗi lần khoảng 30 phút đến một tiếng, đi lại quan sát kỹ từng giò lan xem có sâu bệnh gì không, xem cây lan mới trồng đã ló mầm, nhú rễ chưa; rồi gia nhập hội lan, đi thăm thú giàn lan của người này, người kia, rồi cùng trao đổi kinh nghiệm bón phân gì, bón như thế nào, dùng giá thể gì thì lan mau rễ, mau hoa... sẽ là rất tốt cho sức khỏe.

Anh bạn tôi, một họa sĩ cao niên có tâm hồn lãng mạn đến với lan còn vì những tên lan quá đẹp. Nào là Giáng Hương, Thủy Tiên, Tam Bảo Sắc, Cẩm Báo, Bạch Ngọc, Kim Điệp, Thiên Nga, Ý Thảo..., rồi mùi hương thanh tao, quyến rũ của lan Nghinh Xuân, Quế Tím, Hoàng Nhạn... gợi thật nhiều cảm xúc, mộng mơ. Còn gì thú hơn trong đêm trăng sáng, bạn bè yêu thơ cùng ngồi dưới giàn lan tỏa hương ngan ngát (nhất là hương Hoàng Nhạn) nhấm nháp danh tửu, đọc thơ cho nhau nghe, rồi bình phẩm, tán dương; hương lan như góp phần để tâm hồn mỗi người dễ rung cảm, thăng hoa hơn, cảm nhận về thơ cũng tinh tế, sâu sắc hơn... Cách dùng từ, chơi chữ để mô tả đặc điểm cây lan của “dân lan” cũng lạ và gợi lắm. Ví như người ta khen “Giống Giả Hạc này hoa tốc váy”, nghĩa là giống Giả Hạc ấy có năm cánh hoa nở xòe ưỡn cong ra phía sau; nói “cây Nghinh Xuân mặc quần đùi”, nghĩa là cây Nghinh Xuân ấy đã bị rụng lá mất nửa thân cây; nói “cây Hoàng Nhạn ở truồng”, tức là cây Hoàng Nhạn đã bị rụng gần hết, chỉ còn vài cặp lá trên ngọn, tính thẩm mỹ thấp, giá trị không cao...

Hoa phong lan đuôi chồn

Bên cạnh đa số người chơi lan rừng với mục đích “chơi” thực sự, thì hiện nay cũng có không ít người vừa chơi vừa kinh doanh, có người hoàn toàn vì mục đích kinh doanh. Vì thế mới có những vườn lan tiền tỉ, họ trồng chủ yếu giống lan Giả Hạc (tức Phi Điệp) và một số giống đắt tiền khác. Họ sưu tầm hàng “var” (tức các giống lan đột biến), mỗi mầm giống từ vài triệu tới vài trăm triệu đồng. Khi lan nở có mặt hoa đẹp, đạt các tiêu chuẩn mà cộng đồng chơi lan thừa nhận về màu sắc, về cánh vai, cánh đài, lưỡi, mắt, mũi, đường phân thùy... của hoa thì họ có thể kiếm tiền tỉ chỉ từ một giò lan...

Hẳn vì xuất phát từ những điều có ý nghĩa, thú vui tao nhã, tinh tế, nên nhiều người chơi lan rừng đến mức say lan, mê lan như thể kết duyên cùng nó, lúc nào cũng nghĩ về nó, trong giấc mơ cũng thấy nó hiện hình. Chính tôi đã từng mơ thấy cây lan giống của mình mới mua chỉ vài ngày đã mọc rễ xanh biếc, trổ hoa rực rỡ, hương thơm ngây ngất cả một vùng...

Cũng vì mê lan nên sáng sáng tôi không còn đến quán cà phê quen thuộc gần nơi làm việc mà đi xa thêm mấy cây số, ngồi quán cà phê vỉa hè cạnh chợ lan chỉ để được nói chuyện với mấy anh bạn về lan và ngắm những sạp lan rừng bày trên vỉa hè, nhìn cảnh người ta mua bán, xúm xít giành hàng mỗi khi có người từ các huyện xa như Krông Bông, Lắk, Buôn Đôn, Ea Súp... mang lan về chợ.

Hoa phong lan vảy rồng

Cũng vì mê lan, anh bạn của tôi làm nghề hạ cây, xẻ gỗ, công việc chẳng thể nói là nhàn hạ, thu nhập chẳng dư dả là bao, nhưng sáng nào cũng chạy đến chợ lan ngồi cà phê với chúng tôi khoảng một tiếng, rồi móc hầu bao hôm ít cũng năm, bảy chục nghìn, có hôm tới năm, bảy trăm nghìn để mua lan, dù trước đó đã nhiều lần anh tuyên bố: “Đầy giàn rồi, từ nay không mua nữa”.

Cũng vì mê lan một anh bạn khác lương hưu 7 triệu đồng, anh cưa đôi, đưa vợ 3,5 triệu, 3,5 triệu mua lan. Vợ anh cằn nhằn. Anh bảo: “Tôi chỉ mua tháng này nữa thôi, tháng sau tôi đưa đủ cho bà”. Vậy mà mấy lần tháng sau, tháng sau nữa, anh vẫn cưa đôi lương để mua lan. Một hôm tôi đến nhà chơi, vợ anh mắng lây cả tôi: “Các ông thời trẻ thì mê gái, bây giờ già rồi lại đổ đốn mê lan”. Mắng vậy, nhưng tôi thấy mắt vợ bạn tôi vui, chẳng buồn tí tẹo nào.

Chơi lan phải trả “học phí” cao

Nhiều người chơi lan rừng ban đầu cứ tưởng là trồng lan, chăm lan cũng đơn giản, vì nghĩ: Ở rừng nó vắt vẻo trên cành cao, phân nước gì đâu mà vẫn sống, về tay mình phân tro đủ loại không thiếu thứ gì, một ngày tưới tắm mấy lần chả được, vài ba tháng sau sẽ xanh tốt vù vù... và cứ thế ra chợ mua cây này, giống kia về trồng. Nhưng rồi 3, 4 tháng sau thì phải tìm đến những người chơi lan có kinh nghiệm than thở, rằng lan của tôi chẳng hiểu vì sao nó thối lá, nhũn thân... chết sạch?

Đây là khoản “học phí” đầu tiên không nhỏ của khá nhiều người chơi lan quá tự tin đến mức chủ quan, không chịu làm học trò. Họ đâu hiểu, hoặc cố tình không hiểu một điều: Lĩnh vực nào cũng cần kinh nghiệm, kiến thức riêng của lĩnh vực đó, dù kiến thức, kinh nghiệm đó rất đơn giản, đơn giản nhưng không biết thì cũng cần phải học hỏi, phải làm học trò.

Chợ bán phong lan rừng ở Buôn Ma Thuột

Nhiều người bắt đầu chơi lan đâu biết: Cây lan đưa từ rừng về bị thay đổi môi trường, điều kiện sống, phải có thời gian để nó làm quen với môi trường mới, người chơi lan gọi là “thuần”. Có thứ lan mua về có thể trồng ngay vào chậu, nhưng có thứ sau khi mua về phải ngâm trong nước pha thuốc kích thích ra rễ tới vài ba chục phút, sau đó vớt ra, treo vào chỗ râm hàng chục ngày, ngọn chúc xuống đất, gốc ngửa lên trời, bao giờ thấy nhú rễ non mới cho vào chậu, hoặc gắn lên giá thể. Không làm vậy, với cây lan Nghinh Xuân chẳng hạn, trồng trong mùa mưa, trên 70% số cây sẽ bị thối đọt. Mà giống Nghinh Xuân rừng bây giờ đâu rẻ, loại đẹp mỗi kilôgam cũng xấp xỉ triệu đồng. Rồi kỹ thuật trồng, nhiều vị không biết, lấp giá thể (than, vỏ thông, rêu rừng, xơ dừa...) kín cả rễ, lấp càng sâu cây chết càng nhanh. Rồi tưới nước, càng siêng năng cây càng mau nhũn thân, nhũn lá... Ấy là chưa nói đến kỹ thuật bón phân cho lan, loại nào nên dùng hữu cơ, loại nào thì dùng vô cơ, mùa cây sinh trưởng thì dùng phân gì, chuẩn bị vào mùa hoa thì đổi sang phân nào, mùa nào thì “cắt nước” (không tưới nữa) để tạo ức chế cho cây bật mầm hoa... Rồi khi cây bị bệnh, hiện tượng, triệu chứng bệnh ra sao, dùng thuốc gì để diệt khuẩn, diệt nấm...

Chơi lan rừng có góp phần phá rừng?

Trước phong trào chơi lan rừng rầm rộ, một số người không thích chơi lan lên tiếng phản đối, rằng: Chơi lan rừng là góp phần phá rừng, làm tổn hại cảnh quan của rừng, mất nguồn gen các loài lan quý, cần phải ngăn chặn...

Nhưng người chơi lan lại có cách lý giải khác: Chơi lan rừng là một sinh hoạt lành mạnh, có văn hóa, thể hiện tình yêu với thiên nhiên, với cái đẹp. Những người “có gen lan” thực sự yêu lan, mê lan, cũng là những người có tâm hồn tinh tế, giàu lòng yêu thương, trầm tĩnh, nhẹ nhàng trong ứng xử, chăm chỉ, cần cù trong cuộc sống. Nóng nảy, hồ đồ trong ứng xử, qua quýt trong làm việc, thiếu niềm tin, thiếu ý chí sẽ không thể chơi lan thành công. Nhưng những người có tính cách như thế đến với lan, biết kết bạn với những người “có gen lan” chơi với nhau một thời gian thì tính cách có thể được thay đổi.

Bà xã của một người bạn chơi lan nhận xét về chồng, rằng: “Từ ngày ông ấy chơi lan thì ít ngồi lân la hết bàn cờ này sang bàn cờ khác, ở nhà nhiều hơn, cứ lúi húi với mấy giò lan. Trước đây, hễ thấy cháu con làm việc gì phật ý, ông ấy thường to tiếng chửi mắng, nhưng bây giờ giảm hẳn”.

Khách quan mà nói, chơi lan đúng là có làm ảnh hưởng đến cảnh quan tự nhiên của rừng, do nhiều giò phong lan đẹp trong rừng bị khai thác đưa về buôn làng, phố xá. Nhưng giảm vẻ đẹp của cảnh quan rừng thì cuộc sống nơi làng quê, phố xá lại có thêm vẻ đẹp của những giò phong lan muôn sắc, muôn hương. Đấy cũng là một sự bù trừ tương ứng, hợp lý, tất cả nhằm phục vụ con người... Nguồn gen các loài lan quý nào có mất đi đâu, vẫn được người ta chăm trồng gìn giữ, thậm chí còn được nhân, cấy nhiều hơn.

Việc cần ngăn chặn của các cơ quan chức năng như kiểm lâm, quản lý bảo vệ rừng, đấy là ngăn chặn những người khai thác lan theo hình thức “thui chó giết rận”, tức là người ta không trèo cây để gỡ lan bám trên cành, mà chặt cả cây gỗ lớn cho đổ xuống chỉ để lấy một vài giò lan. Đó là sự phá hoại tài nguyên rừng cần được xử lý nghiêm. Đây cũng là điều đòi hỏi các ngành có chức năng quản lý, bảo vệ rừng phải sâu sát hơn với rừng, phải có biện pháp “bảo vệ từ gốc”.

Những cách lý giải đó của người chơi lan không phải là không có lý. Bởi vậy, dù bị một bộ phận trong cộng đồng phản ứng, nhưng phong trào chơi lan rừng ở Đắk Lắk vẫn “đang lên”, vẫn “liên tục phát triển”, thu hút người chơi càng ngày càng đông.

Đặng Bá Tiến