Thách thức với cả doanh nghiệp và luật pháp

Luật sư Trần Quốc Toản

Từ ngày 1-1-2018, Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017 (BLHS 2015) chính thức có hiệu lực. Đây là lần đầu tiên các quy định về “Pháp nhân thương mại phạm tội” được áp dụng. Theo quy định mới này, rất nhiều hành vi vi phạm phổ biến trước đây như trốn thuế, xâm hại môi trường, sa thải lao động trái pháp luật, không đóng bảo hiểm xã hội, kinh doanh đa cấp… doanh nghiệp (DN) sẽ phải chịu trách nhiệm hình sự. Bên cạnh đó, các nhà điều hành có thể phải chịu liên đới trách nhiệm về những sai phạm từ DN của mình gây ra.

Việc quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong BLHS 2015 là cần thiết trong nền kinh tế thị trường của nước ta. Hiện nay, có không ít các tổ chức kinh tế - pháp nhân thương mại, vì chạy theo lợi nhuận cục bộ đã có sự thông đồng thực hiện nhiều hành vi trái pháp luật mang tính chất tội phạm. Đặc biệt, trong lĩnh vực kinh tế như trốn thuế, kinh doanh trái phép, đầu cơ, buôn lậu hoặc vì lợi ích cục bộ đã không thực hiện các biện pháp mà pháp luật đòi hỏi để bảo vệ môi trường, gây hậu quả nghiêm trọng. Việc núp bóng dưới danh nghĩa pháp nhân để phạm tội ngày càng tăng, tính chất nguy hiểm ngày càng cao. Các hành vi vi phạm pháp luật mang tính chất tội phạm do pháp nhân thương mại thực hiện trong thời gian qua diễn ra ngày càng tăng, gây thiệt hại nghiêm trọng cho nền kinh tế - xã hội và đời sống của người dân, đòi hỏi cần phải có giải pháp mạnh để phòng ngừa và đấu tranh.

Theo quy định tại Điều 76 BLHS 2015, pháp nhân thương mại phải chịu trách nhiệm hình sự đối với 33 tội danh chủ yếu liên quan đến quản lý kinh tế, thị trường tài chính, bảo hiểm và môi trường. Quy định mới của BLHS 2015 không hề gây ra những khó khăn cho các DN như nhiều cá nhân, tổ chức e ngại. Ngược lại, khi trách nhiệm hình sự của pháp nhân được đặt ra sẽ tạo ra những thách thức cho các DN. Các pháp nhân thương mại sẽ buộc phải tuân thủ đúng quy định của pháp luật nếu không muốn bị truy tố, tố cáo dẫn đến bị xử lý hình sự. Những pháp nhân thương mại có hành vi cố tình vi phạm BLHS 2015 sẽ “tự mình đào thải mình”. Điều này cũng khắc phục được thực tiễn áp dụng pháp luật thời gian qua bởi cơ chế xử phạt vi phạm hành chính và bồi thường thiệt hại áp dụng đối với pháp nhân thương mại trước đây tỏ ra bất cập, không đủ sức răn đe; nhiều pháp nhân sẵn sàng chịu phạt để tiếp tục vi phạm, làm giảm hiệu lực của công tác quản lý Nhà nước.

Bên cạnh những quy định có tính răn đe, để đảm bảo quyền lợi cho pháp nhân thương mại, BLHS 2015 đã quy định nguyên tắc xử lý đối với pháp nhân thương mại có hành vi vi phạm là “khoan hồng đối với pháp nhân thương mại tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án, tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại gây ra, chủ động ngăn chặn hoặc khắc phục hậu quả xảy ra” - (Điểm d, Khoản 2, Điều 3 BLHS 2015 sửa đổi 2017).

Tuy nhiên, quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân là chế định hoàn toàn mới, chưa có tiền lệ nên chắc chắn việc thực thi trên thực tế sẽ không thể tranh khỏi những hạn chế và vướng mắc nhất định. Ví dụ như trong trường hợp pháp nhân bị đình chỉ hoạt động có thời hạn hoặc đình chỉ hoạt động vĩnh viễn thì quyền lợi của người lao động, của chủ nợ, các đối tác đang có hợp đồng hợp tác, kinh doanh với pháp nhân này sẽ được giải quyết như thế nào? Những vấn đề này BLHS 2015 chưa hề dự trù đến. Điều này sẽ tạo ra khó khăn không nhỏ khi thực hiện pháp luật trên thực tế. Do đó, chúng ta cần phải tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện hơn nữa để có những văn bản hướng dẫn thi hành BLHS mới, có những bước tiến hành thận trọng, phù hợp, tránh những hậu quả tiêu cực có thể phát sinh.