Phá rào cản thể chế

(Ảnh minh họa)

Việc trả lời những câu hỏi đó đã được Chính phủ, Quốc hội và các bộ ngành tập trung giải quyết thông qua hàng loạt động thái cải cách thể chế, sửa đổi luật pháp và thay đổi tư duy quản lý nhà nước trong thời gian gần đây.

Những khảo sát đáng tin cậy từ VCCI cho thấy rào cản lớn nhất đối với doanh nghiệp chính là một “rừng” thủ tục và điều kiện kinh doanh. Có tới 61% doanh nghiệp gặp khó khăn khi xin giấy phép kinh doanh có điều kiện, và hơn 61% thừa nhận phải trả chi phí không chính thức trong quá trình xin các loại phép này. Điều này phần nào lý giải vì sao nhiều doanh nghiệp nhỏ hoặc doanh nghiệp start-up “chùn bước” ngay từ những thủ tục ban đầu. Các điều kiện kinh doanh, vốn được thiết kế nhằm đảm bảo trật tự và an toàn trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, theo thời gian đã trở thành rào cản thực sự khi được quy định chồng chéo, thiếu minh bạch và thường xuyên thay đổi.

Ngoài ra, các thủ tục liên quan đến đất đai, xây dựng, thẩm định dự án… cũng là những nút thắt lớn mà doanh nghiệp thường xuyên gặp phải. Thời gian thực hiện các thủ tục xác định giá đất kéo dài, quy trình phê duyệt dự án nhiều tầng nấc, thẩm quyền chồng lấn giữa các cơ quan khiến dự án bị kéo dài thêm hàng tháng, thậm chí hàng năm. VCCI đã nhiều lần cảnh báo rằng thủ tục đất đai là một trong những điểm nghẽn lớn nhất làm tăng chi phí đầu tư, khiến doanh nghiệp mất cơ hội thị trường và làm giảm sức hấp dẫn của môi trường đầu tư.

Nếu thủ tục đầu tư và đất đai khiến doanh nghiệp nản lòng, thì quy định về đấu thầu lại khiến nhiều cơ quan quản lý và chủ đầu tư lúng túng, thậm chí e ngại. Như Tổng Bí thư Tô Lâm từng nói vui: “Tội ông đấu thầu nặng lắm”, câu nói chạm đúng thực tế rằng quy trình đấu thầu trong nhiều trường hợp trở nên quá rườm rà và nặng về hình thức. Một gói thầu có thể mất vài tháng để chuẩn bị hồ sơ, vài tháng để mở thầu và thêm vài tháng để chấm thầu.

Những tồn tại nêu trên bắt nguồn từ ba nguyên nhân chính. Thứ nhất, hệ thống pháp luật liên quan đến đầu tư, đất đai, xây dựng, môi trường và đấu thầu được ban hành trong những giai đoạn khác nhau, với cách tiếp cận khác nhau, nên có tình trạng chồng chéo hoặc mâu thuẫn. Khi triển khai, cơ quan thực thi thường chọn cách “an toàn”, tức là áp dụng quy định nào chặt nhất, dẫn tới kéo dài thời gian xử lý hồ sơ. Thứ hai, tâm lý sợ trách nhiệm trong bộ máy hành chính khiến nhiều cán bộ ngại ký, ngại quyết. Trong bối cảnh xử lý sai phạm ngày càng nghiêm, tâm lý “không làm thì không sai” xuất hiện, làm tê liệt một phần hoạt động của cơ quan công quyền. Thứ ba, tư duy quản lý vẫn còn nặng về kiểm soát thay vì phục vụ. Khi vẫn còn tư duy “không quản được thì cấm”, máy móc áp dụng tiền kiểm thay vì hậu kiểm, thì ngay cả những chính sách tốt cũng khó đi vào cuộc sống.

Trong bối cảnh đó, nỗ lực cải cách mạnh mẽ của Quốc hội và Chính phủ thời gian qua là tín hiệu rất tích cực. Một trong những điểm sáng là việc dự kiến cắt giảm tối thiểu 50 ngành nghề phải có giấy phép kinh doanh, gấp đôi so với dự thảo sửa đổi Luật Đầu tư. Các bộ còn được yêu cầu tiếp tục rà soát để cắt giảm thêm các điều kiện kinh doanh không cần thiết, chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm, tức là tạo điều kiện cho doanh nghiệp bắt đầu hoạt động trước, còn việc kiểm tra tuân thủ được thực hiện trong quá trình vận hành. Cách tiếp cận này phù hợp với thông lệ quốc tế và giúp giảm đáng kể thời gian gia nhập thị trường cho doanh nghiệp.

Trong lĩnh vực đấu thầu, dự luật sửa đổi Luật Đấu thầu đã đưa ra những điều chỉnh quan trọng nhằm giải quyết những điểm nghẽn tồn tại suốt nhiều năm. Việc mở rộng các trường hợp được chỉ định thầu cho các gói thầu khẩn cấp, cấp bách, hoặc phục vụ mục tiêu an ninh quốc gia là giải pháp mang tính thực tiễn cao, giúp đẩy nhanh tiến độ dự án mà vẫn đảm bảo trách nhiệm giải trình.

Trong khi đó, Luật Đầu tư sửa đổi tập trung mạnh vào việc tinh gọn hóa thủ tục thẩm định, phê duyệt chủ trương đầu tư đối với các dự án thuộc thẩm quyền của Thủ tướng và UBND tỉnh. Chính phủ sẽ quy định cụ thể hồ sơ, quy trình thẩm định, thời hạn giải quyết… theo hướng đơn giản, rõ ràng, giúp giảm đáng kể thời gian chờ đợi. Khi thủ tục được rút gọn, cơ quan hành chính dễ thực thi hơn, doanh nghiệp dễ theo dõi và giám sát hơn, và tiến độ dự án được đảm bảo hơn.

Tuy vậy, cải cách về luật và quy trình chỉ là một phần. Cải cách căn bản hơn là thay đổi tư duy của đội ngũ cán bộ công chức. Việc chuyển đổi từ “quản lý” sang “phục vụ”, từ “xin - cho” sang “hỗ trợ - kiến tạo”, từ tiền kiểm sang hậu kiểm… đòi hỏi sự chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức và lề lối làm việc ở mọi cấp, đặc biệt là cấp cơ sở - nơi trực tiếp tiếp xúc và giải quyết thủ tục cho doanh nghiệp. Thủ tướng Chính phủ đã nhấn mạnh việc gắn trách nhiệm cá nhân, xử lý nghiêm cán bộ nhũng nhiễu, chậm trễ; đồng thời khuyến khích tinh thần đổi mới, chấp nhận thử nghiệm cái mới và chấp nhận sai sót trong quá trình cải cách thể chế. Chỉ khi tư duy thay đổi, cải cách mới thực sự đi vào cuộc sống.

Những chuyển động tích cực của bộ máy nhà nước đã được phản ánh trong thực tế. Chỉ trong 9 tháng đầu năm 2025, có hơn 231.000 doanh nghiệp gia nhập và tái gia nhập thị trường, tăng 26,4% so với cùng kỳ năm trước và cao hơn 1,3 lần số doanh nghiệp rút lui khỏi thị trường. Đặc biệt, tốc độ doanh nghiệp rút lui đã chậm lại, chỉ còn tăng 6,8%, đây là mức thấp nhất trong ba năm gần đây. Điều này cho thấy niềm tin của doanh nghiệp đang quay trở lại, và môi trường kinh doanh đã bắt đầu cải thiện theo hướng tích cực hơn.

Tất cả những kết quả đó khẳng định rằng cải cách thể chế đúng là “đột phá của đột phá”. Khi luật pháp được tinh gọn, thủ tục được đơn giản hóa, tư duy quản lý được đổi mới và trách nhiệm được gắn với từng cá nhân thực thi, môi trường kinh doanh sẽ trở nên thuận lợi hơn, ít rủi ro hơn và hấp dẫn hơn.

Tục ngữ có câu: “Bể rộng cá nhảy, trời cao chim bay”. Nhưng trời và bể không phải là vô cùng vô tận. Vẫn có những khung khổ để ngăn ngừa, để cảnh báo. Tự do là nhận thức được cái tất yếu. Cải cách thể chế từng bước, làm nhanh, làm đúng và chắc chắn, không chỉ giúp doanh nghiệp dễ thở hơn mà còn cải thiện chất lượng quản trị quốc gia, thúc đẩy tăng trưởng, tạo thêm việc làm và nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế.