Gò Đống Đa: Nấm mồ khổng lồ hay gò tự nhiên? (Kỳ 2)

>> Gò Đống Đa: Nấm mồ khổng lồ hay gò tự nhiên? (Kỳ 1)

Bài 2: Tìm ra sự thật

Quan điểm cho rằng, Gò Đống Đa là một núi hài cốt khổng lồ vốn đã là suy nghĩ mặc định của người dân Hà Nội và người dân cả nước trong nhiều năm qua. Việc đặt tượng Vua Quang Trung, xây dựng đền thờ, công viên văn hóa và mở hội hằng năm tại đây cũng do quan điểm cho rằng, đây chính là địa điểm diễn ra trận đánh Ngọc Hồi - Đống Đa, một trận quyết chiến bất hủ quyết định cho chiến dịch đánh đuổi quân Mãn Thanh, giành lại chủ quyền cương thổ. Thế nhưng theo nhiều học giả, những quan điểm này hoàn toàn sai lầm và việc tu bổ, tôn tạo Công viên văn hóa Đống Đa nếu theo những chi tiết lịch sử này sẽ đi lệch chuẩn.

Đống Đa là gò thiên tạo

Lịch sử là tiếng nói của quá khứ, là tiếng vọng thiên thu của hồn dân tộc, soi rọi đến ngàn đời sau cho con cháu noi theo. Sự thật chỉ có một và đương nhiên, sự thật trong lịch sử cũng chỉ có một mà thôi. Vấn đề là, thời gian nghiệt ngã bào mòn chứng tích, mưa nắng rồi binh đao làm mất dấu quá khứ. Việc tìm lại sự thật lịch sử, đưa mọi thứ về đúng chỗ của nó cũng là việc biết ơn với thế hệ cha ông. Việc tìm ra sự thật trước những luồng thông tin trái chiều về Gò Đống Đa cũng là việc như vậy.

Để rõ ràng hơn nữa mọi chuyện, chúng tôi đã tìm gặp Giáo sư sử học Lê Văn Lan, ông khẳng định ngay: “Chẳng có gì phức tạp hết, sự thật đã sáng tỏ như ban ngày rồi. Gò Đống Đa là gò thiên tạo, nhưng cũng có hài cốt dưới đó”. Vậy, sự thể ấy là như thế nào?

Theo GS Lê Văn Lan, hiện có nhiều người hiểu cụm từ “Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa năm 1789” chỉ cả trận đánh đuổi quân Thanh ra khỏi bờ cõi là không đúng. Đây chỉ là một trận đánh mang tính chất quyết định cho toàn bộ thắng lợi do nhà quân sự kiệt xuất Nguyễn Huệ tổ chức. Gọi đúng tên chiến dịch này thì phải gọi là: “Chiến dịch giải phóng Thăng Long mùa xuân năm Kỷ Dậu 1789”.

Tượng Vua Quang Trung ở Gò Đống Đa được coi là bức tượng đẹp nhất của vị vua này

Ngày nay, nhiều người vẫn tin rằng, Gò Đống Đa chính là địa điểm diễn ra trận Ngọc Hồi - Đống Đa ác liệt nhất. Nhưng sự thực thì không phải như vậy. Xin được lược lại một vài chi tiết chính trong chiến dịch thần tốc mùa xuân Kỷ Dậu 1789.

Đêm 30 tết năm 1789, quân Tây Sơn do Quang Trung chỉ huy vượt sông đánh đồn Gián Khẩu của quân cần vương nhà Lê. Quân Lê tan vỡ. Ngày 3 tháng giêng, quân Tây Sơn tiến đến Hà Hồi cách Thăng Long khoảng 10 dặm. Quang Trung cho quân vây chặt đồn rồi bắc loa kêu gọi quân Thanh đầu hàng. Quân Thanh bị bất ngờ trước sự áp sát thần tốc của quân Tây Sơn, không kịp kháng cự, đều ra hàng.

Nhưng khi tiến quân tới Ngọc Hồi, Quang Trung không đánh ngay. Quân Thanh bị động cũng không dám giao tranh trước nhưng cũng không biết bị tấn công khi nào. Cả ngày mùng 4, Quang Trung chỉ cho quân khoa trương thanh thế để uy hiếp tinh thần quân Thanh. Khi Quang Trung diễu võ ngoài đồn Ngọc Hồi, Đô đốc Long đang trên đường bắc tiến hướng đến Sơn Tây - nơi có đạo quân Vân Quý của Ô Đại Kinh - thì bất thần rẽ sang làng Nhân Mục nay thuộc xã Nhân Chính và Khương Đình, rồi nửa đêm bất ngờ tập kích đồn Khương Thượng của Sầm Nghi Đống.

Các thớt voi của Tây Sơn đều có đại bác trên lưng nã vào đồn. Quân Thanh bị đánh bất ngờ trong đêm tối, chết rất nhiều, tan vỡ bỏ chạy. Hạ xong đồn Khương Thượng, ngay trong đêm mùng 4, đô đốc Long tiến vào bắn phá đồn Nam Đồng ở phía tây thành Thăng Long. Khi Tôn Sĩ Nghị nhận được tin báo việc đồn Khương Thượng thất thủ thì Đô đốc Long đã diệt xong đồn Nam Đồng và tiến vào đánh bản doanh của Nghị ở Thăng Long.

Sáng mồng 5 tết, khi Đô đốc Long tiến vào Thăng Long, Tôn Sĩ Nghị đã bỏ chạy, Quang Trung hạ lệnh đánh đồn Ngọc Hồi. Mờ sáng mùng 5, 100 voi chiến Tây Sơn tiến lên. Ngựa quân Thanh sợ voi lui lại, giẫm lên nhau, lùi về đồn. Quân Thanh không dám ra nữa, cố thủ trong đồn bắn ra. Quang Trung chia tượng binh làm hai cánh, một cánh vòng qua sau đồn Ngọc Hồi, đóng phía đông đê Yên Duyên để chặn đường địch rút; cánh kia dùng mộc bện rơm ướt tiến lên hãm đồn. Hỏa lực quân Thanh bị vô hiệu lực. Quân Tây Sơn tiến vào đồn hỗn chiến. Đồn Ngọc Hồi bị quân Tây Sơn thiêu cháy.

Chiều mồng 5 tết, Quang Trung và đô đốc Bảo tiến vào Thăng Long trong sự chào đón của nhân dân. Chiến dịch giải phóng Thăng Long thành công ngoài mong đợi.

Trong chiến dịch này, những trận kịch chiến ở Khương Thượng (hay Đống Đa) và Ngọc Hồi là lớn nhất, ác liệt nhất, mang tính quyết định nhất trong toàn bộ chiến dịch bắc tiến đánh quân Thanh của Quang Trung. Vì vậy, mặc dù chiến dịch phá quân Thanh còn nhiều trận đánh khác nhưng đời sau vẫn thường gọi trận chiến này là trận Ngọc Hồi - Đống Đa.

Thế nhưng, địa điểm diễn ra trận đánh này thực chất là diễn ra ở Loa Sơn, nay là khu vực phía sau của Trường đại học Thủy lợi, cách xa khu vực Gò Đống Đa bây giờ.

Có những nhận định sai lầm

Trở lại với vấn đề coi Gò Đống Đa là nhân tạo hay thiên tạo, TS Nguyễn Hồng Kiên thuộc Viện Khảo cổ học Việt Nam cho rằng: Câu chuyện xương chất thành gò chỉ là truyền thuyết, nếu có thì cũng không đáng kể và không thể đắp thành gò được, cần phải hóa giải bằng các chứng cứ khoa học cụ thể.

TS Nguyễn Hồng Kiên cho biết: “Khi khai quật Di tích đàn tế Xã Tắc ở gần Ô Chợ Dừa, tôi đã trình bày tại nhiều cuộc báo cáo, thậm chí cả ở Văn phòng Chính phủ rằng: Khu vực đàn tế, Gò Đống Đa và cả Gò Đống Thây ở tận dưới phường Thanh Xuân Trung (Thanh Xuân, Hà Nội)... là các gò cao tự nhiên có tuổi thành tạo địa chất tố cách ngày nay tới… 4.000 năm”.

Theo TS Kiên, các cơ sở để khẳng định điều đó là: Nếu lấy mốc bề mặt di tích thời kỳ nhà Lê (+ 6, 267m) so sánh với địa hình xung quanh có thể thấy rõ địa hình có xu thế thấp dần về phía tây bắc, tây và nam. Các điểm có độ cao lân cận trong khoảng cách 1 đến 1,5km đều thấp hơn, chỉ cao từ 4,5 đến 6,1m; Theo bản đồ địa hình khu vực Hà Nội năm 1926 của người Pháp (Service Géographique de LIndochine) cho thấy, khu Di tích đàn Xã Tắc nằm trên một dải địa hình cao hơn xung quanh có hướng chủ đạo gần tây bắc - đông nam; Kết hợp đặc điểm trầm tích của tầng đất nâu, nâu gụ nằm sát dưới di tích được xác định tuổi Holoxen muộn có nguồn gốc thành tạo do sông.

Câu nói nổi tiếng của Vua Quang Trung đước khắc trên bia đá ở Gò Đống Đa

Như vậy, có thể xác định đàn tế Xã Tắc được người xưa xây dựng trên một gò tự nhiên mà gò này còn sót lại của bãi bồi cao được thành tạo khoảng 4.000 năm trước đây. Và vì thế, theo TS Nguyễn Hồng Kiên, trường hợp Gò Đống Đa cũng không ngoại lệ.

GS Lê Văn Lan thì cho rằng, đang có những nhận định rất sai lầm về Gò Đống Đa. Theo lịch sử ghi lại thì Đống Đa khi xưa là tên một “xứ” rộng, bao gồm nhiều gò, đống, đồng bãi, trong đó có khu vực “Chùa Bộc” (Bộc Am) - nơi bộc lộ chồng chất những thây xác chết trận, có Gò Núi Ốc (Loa Sơn) - nơi đóng trại và cũng là nơi treo cổ tự tử của tướng Sầm Nghi Đống (bây giờ ở mé sau Trường đại học Công đoàn) và quả gò bây giờ đang mang tên “Gò Đống Đa”.

Nhiều người và tài liệu, sách báo, thường vẫn coi đây là “quả gò thứ 13” thuộc 12 quả gò làm bằng xác quân Thanh chết trận, được Vua Quang Trung cho gom lại, đắp nên. Sở dĩ gọi gò bằng con số 13, là vì từ khoảng dăm chục năm nay có thuyết cho rằng: Vào năm Tự Đức thứ tư (1851), khi quan Kinh lược sứ Nguyễn Đăng Giai cho mở đường, mở chợ qua “xứ Đống Đa”, vẫn thấy nhiều xương cốt, nên đã cho thu thập, đắp điếm thêm và thành một quả gò nữa. Chính là quả gò đang mang tên là Đống Đa bây giờ.

Theo GS Lê Văn Lan, điều này hoàn toàn không chính xác.

Trước hết, không có chuyện Vua Quang Trung cho đắp xác giặc Thanh thành “12 quả gò xác”, thậm chí còn là để “biểu dương chiến công của quân ta và cảnh cáo các thế lực ngoại xâm” như nhiều tài liệu gần đây đã viết. Vị chủ soái thiên tài của Chiến dịch Ngọc Hồi - Đống Đa chắc chắn là một vị “nhân tướng” (trên thang bậc “xếp hạng” các tướng lĩnh ngày xưa, từ “dũng tướng” lên “trí tướng” rồi mới tới được bậc “nhân tướng”). Bằng chứng là tấm lòng xót thương những kẻ trận vong, nhân hậu đối với các tù hàng binh, thể hiện rất rõ trong văn bản “chiếu phát phối hàng binh nội địa” do Ngô Thì Nhậm phụng thảo, nhưng Quang Trung đứng tên và cho ban hành, thực hiện ngay sau khi kết thúc chiến dịch.

Bằng chứng mà GS Lê Văn Lan đưa ra để chứng minh Gò Đống Đa là một cao điểm tự nhiên, ít nhất thì cũng đã được nhận diện ở đây từ thế kỷ XVII rồi chính là tấm bia chùa Càn An, phía bắc Gò Đống Đa được xây dựng vào năm 1621 hiện ở phía bắc quả gò và chỉ cách gò khoảng 300m còn đang có câu nói rõ về cao điểm này, là: “Trước mặt (chùa) có ngọn núi đất (thổ sơn) ở về phía nam”. Ngôi chùa này được xây dựng trước đại thắng quân Thanh năm Kỷ Dậu (1789) rất xa. Vì thế, chắc chắn rằng, Gò Đống Đa đã có từ trước năm 1789 và nó là gò thiên tạo mà theo các nhà khảo cổ thì đó là chứng tích của những doi đất ven sông Tô Lịch cổ.

Vậy, những hài cốt phát lộ dưới chân Gò Đống Đa thì từ đâu ra. Việc này được GS Lan lý giải rằng, thực ra thì 12 gò hài cốt quân Thanh là do Tổng đốc Đặng Văn Hòa, vào thời Thiệu Trị (1840-1847) sau thời Quang Trung cả nửa thế kỷ đã cho gom đắp nên. Những “đống xương vô định” này nhỏ thôi, cho nên đã dễ bị đời sau san bằng. Còn quả gò Đống Đa rộng hơn 6.000m², cao hơn 10m làm sao tạo thành từ đống mồ xác giặc được?  Kinh lược sứ Nguyễn Đăng Giai, vào năm Tự Đức thứ tư (1851) chỉ cho chôn những chiếc tiểu sành đựng cốt người tìm thêm được - mà ngày nay thỉnh thoảng vẫn phát lộ ra ở một vài nơi quanh chân gò.

Chân cột đá còn lại tại nền miếu Trung Liệt xưa trên đỉnh Gò Đống Đa

Hiện tại, mặt Gò Đống Đa hướng ra phố Tây Sơn chạy qua trước gò, vẫn còn chiếc cổng với ba chữ Hán ở trên vòm cổng: “Trung Liệt Miếu”. Đây chính là chiếc cổng dẫn lên tòa kiến trúc xưa ở trên đỉnh gò, vẫn được quen gọi là “Đền Trung Liệt”, mà nay chỉ còn lại vài hàng gạch nền làm dấu tích. Những người đi trên đường Tây Sơn, qua gò Đống Đa ngày nay, không mấy ai biết ngôi miếu này thờ ai. Có người còn cho đây là nơi thờ Vua Quang Trung, từ năm 1946!

Thực ra, đây là nơi thờ ba vị tướng của triều Nguyễn là Đoàn Thọ, tử trận ở Lạng Sơn, Nguyễn Tri Phương và Hoàng Diệu, đều chết theo trận đánh thành Hà Nội của thực dân Pháp.

Đó là dụng ý của Khâm sai Kinh lược Bắc Kỳ Hoàng Cao Khải. Dinh thự viên quan lớn của triều đình nhà Nguyễn và thực dân xâm lược Pháp hồi cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX này - còn gọi là “Ấp Thái Hà”, ở sát ngay cạnh Gò Đống Đa. Đứng ra xây dựng đền Trung Liệt trên đỉnh gò, thân ý của Hoàng Cao Khải là muốn biến kiến trúc tín ngưỡng này thành nơi thờ phụng chính ông ta. Cho nên lúc đầu, nơi đây chỉ thờ có “Tam Trung” họ Đoàn, Nguyễn, Hoàng. Nhưng sau, phát triển theo công thức “Song trung, nhị liệt” (để thành tên gọi “Trung Liệt”), Hoàng Cao Khải đã cho thờ thêm ở đây cả Trương Quốc Dụng, một đồng hương của ông ta, chết trong lần đi trấn dẹp cuộc nổi dậy của “giặc” Tạ Văn Phụng ở Quảng Yên.

Bị nhân dân và “sĩ phu Bắc Hà” kịch liệt phản đối, ý đồ của Hoàng Cao Khải bất thành. Và ngôi đền Trung Liệt, xây khiên cưỡng trên Gò Đống Đa, sau thời gian “xuống cấp” thì cũng được “hạ giải”. Tuy nhiên, những tình huống, nhận thức, kinh nghiệm... tế nhị, tinh vi, phức tạp - trong sự và thế ứng xử đối với những người đã tử vong trong trận mạc ngày xưa, thì vẫn còn đó.

Vậy, tại sao Gò Đống Đa lại được Bộ Văn hóa xếp hạng là Di tích Quốc gia vào năm 1963. GS Lê Văn Lan cho biết: Gò Đống Đa được xếp hạng bởi ý nghĩa và giá trị của chính nó là cao điểm duy nhất còn sót lại trên chiến trường “xứ Đống Đa” xưa. Và xếp hạng luôn cả một di tích kiến trúc tín ngưỡng ở trên đỉnh gò nữa.

Chọn phương án nào?

Như vậy, những nghi vấn lịch sử có vẻ như đã được sáng tỏ. Cơ quan quản lý Di tích Gò Đống Đa là UBND quận Đống Đa đang rất tâm huyết và đau đáu trước sự xuống cấp của di tích này. Đương nhiên, trước thực trạng ấy, UBND quận Đống Đa đang rất muốn tu bổ lại di tích này càng sớm càng tốt.

Trong quá trình xây dựng dự án, UBND quận Đống Đa và chủ đầu tư đã thống nhất chọn đơn vị tư vấn là Viện Bảo tồn di tích. Theo GS Lan, đây là đơn vị chỉ mạnh về kỹ thuật bảo tồn nhưng yếu về chuyên môn lịch sử. Vì có những hiểu lầm về địa lý học, sử học, về địa bàn Đống Đa nên họ khá lúng túng trong việc đề xuất phương án tu bổ Di tích Gò Đống Đa, trong đó có những phương án sai lầm.

Hiện tại, phương án tu bổ Công viên văn hóa Gò Đống Đa được đưa ra là: khu vực Tượng đài Vua Quang Trung sẽ được giữ nguyên nhưng phục dựng lại miếu Trung Liệt tại vị trí cũ trên đỉnh Gò Đống Đa; mở rộng và cải tạo lối vào di tích hiện nay, dựng lại cổng vào. Tuy nhiên, việc phục dựng miếu Trung Liệt tại vị trí nền cũ trên đỉnh Gò Đống Đa bên cạnh cải tạo cảnh quan khu vực xung quanh thì GS Lê Văn Lan cho rằng, miếu Trung Liệt trên gò không liên quan gì tới Vua Quang Trung và Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa.

Phương án thứ hai là, sẽ tu bổ lại Tượng đài Vua Quang Trung bằng các biện pháp kỹ thuật tiên tiến, di chuyển các phù điêu phía sau tượng đài cho phù hợp với quy hoạch mới, trên đỉnh gò sẽ xây dựng lầu bát giác, đóng vai trò lưu giữ dấu ấn của đền Trung Liệt. Hy vọng rằng phương án này sẽ là phương án phù hợp nhất với những chứng tích lịch sử để lại nơi này.

Ghi chép của Vũ Minh Tiến

(Năng lượng Mới số 144, ra thứ Ba ngày 7/8/2012)