Nước mắt nhà nông (Kỳ 2)

Nước mắt nhà nông (Kỳ 1)

Khi Mê Công bị chặn dòng

Mang sự việc “xâm nhập mặn” trao đổi với Giáo sư (GS) Võ Tòng Xuân, chuyên gia nông nghiệp nổi tiếng tôi mới “vỡ” ra nhiều vấn đề mà chính những người quản lý đã thấy được kết cục nông dân sẽ gánh chịu hậu quả của thiên nhiên như ngày hôm nay. Giáo sư Võ Tòng Xuân phân tích, phải xem đợt hạn, xâm nhập mặn giống như trận bão không phải thường xuyên mà là một thiên tai có sự… sắp xếp.

Ruộng đồng nhiễm mặn, cỏ mọc xanh um không trồng được lúa

Đánh giá của Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, mùa khô năm 2016, ĐBSCL xuất hiện sự xâm nhập mặn sớm, sâu và kéo dài. Vào thời điểm đầu tháng 2-2016, đã có gia tăng đột biến trong thời gian ngắn (khoảng 1 tuần) của dòng chảy từ thượng lưu về đồng bằng, do đó tình hình xâm nhập mặn đã có sự thay đổi. Khoảng thời gian từ ngày 22 đến 25-2-2016, độ mặn sẽ giảm khá mạnh trên các vùng ven biển ĐBSCL.

Thiên tai tại Việt Nam đang ảnh hưởng bởi El Nino và nhiều nước, nhiều vùng lãnh thổ. Việt Nam không nằm ngoài những nước chịu ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu bất thường. Đợt El Nino này khiến nhiều cánh đồng tại vùng ĐBSCL khô cằn, hạn hán và sự kết hợp với việc một số nước trên thượng nguồn sông Cửu Long đang lấy nước từ các đập chảy xuống vùng hạ nguồn. GS Võ Tòng Xuân đánh giá, thượng nguồn sông Cửu Long có Campuchia làm đập thủy lợi để ngăn dòng chảy của nước và mới nhất là Thái Lan làm đập để chặn lấy nước ngọt nên năm nay ĐBSCL không có lũ và mực nước tại Tân Châu (An Giang) chỉ có 2,3m. Hơn 60 năm qua, người dân miền Tây đều sống nhờ mùa nước lũ chảy tràn về các vùng, ngập sâu. Người dân lại đánh bắt cá, tôm và chờ nước rút sẽ làm vụ lúa kế tiếp. Năm nay, mùa lũ không có nước và đất ruộng nứt nẻ, trái với quy luật tự nhiên. Thậm chí, mực nước ở đầu nguồn sông Cửu Long thấp hơn ngày thường.

GS Võ Tòng Xuân khẳng định, hiện tượng này do con người tạo ra trên thượng nguồn và sự biến đổi khí hậu kết hợp với El Nino cũng như nhiều lý do khách quan khác kết hợp lại. Mùa khô năm nay khác hẳn so với các mùa khô trước, đó là tình trạng hạn nặng và trên diện rộng, ruộng lúa bị xâm nhập mặn.

Giáo sư Võ Tòng Xuân, Hiệu trưởng Trường ĐH Nam Cần Thơ

Giáo sư chia sẻ câu chuyện ngược theo dòng thời gian từ khi người dân vùng ĐBSCL biết sắp xếp mùa vụ đối với cây lúa và lúc mới có cây lúa Thần Nông. Lúa Thần Nông là loại lúa cao sản được các nhà chuyên môn cách đây hàng chục năm đánh giá cao và sắp xếp mùa vụ theo khoa học. GS Võ Tòng Xuân nói: “Mùa này, người dân lẽ ra không nên trồng lúa và đã phải thu hoạch xong. Người xưa có câu “tháng Giêng là tháng ăn chơi” là thế”.

Sau ngày đất nước giải phóng, vùng ĐBSCL cũng bắt đầu có thủy lợi. Người dân miền Tây dần dà trồng lúa ở mùa vụ Đông Xuân và lấy nước từ thượng nguồn sông Cửu Long chảy xuống. Thời kỳ này, Thái Lan, Campuchia, Lào chưa biết làm lúa dựa trên thủy lợi. Việt Nam là nước tiên phong trong việc lấy nước sông Cửu Long dùng máy bơm công suất lớn đẩy nước vào các con kênh để dẫn nước vào những cánh đồng cho người dân làm mùa vụ Đông Xuân. Ở vùng An Giang, Đồng Tháp, Long An, Tiền Giang, bà con nông dân những năm đầu làm thủy lợi rất được mùa. Vĩnh Long cũng được những mùa lúa chín trĩu bông.

Vụ mùa Đông Xuân được người dân, chính quyền địa phương và các ngành, các cấp trong cả nước đánh giá rất tốt. Ngược lại, người dân ở các vùng Cà Mau, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Trà Vinh lại không làm được mùa vụ Đông Xuân. Nơi đây đặc trưng nằm ở vùng ven biển và nước ngọt từ sông Cửu Long thượng nguồn không thể dẫn đến.

Việt Nam trải qua nhiều nạn đói, gần nhất vào cuối thập niên 70 và đầu thập niên 80 của thế kỷ trước. Trong tâm trí con người Việt vẫn chưa thoát được suy nghĩ “an toàn lương thực, an ninh lương thực” nên người nông dân vùng sông nước đều nghĩ đến phải trồng cây lúa. Khi giai đoạn đất nước mới giành được độc lập, thống nhất đất nước, người nông dân được các cấp chính quyền khuyến khích trồng cây lúa. Thậm chí thời điểm này, người dân phá rừng để trồng lúa. Việt Nam ở trong thời kỳ này cố gắng đảm bảo có lương thực và không để nạn đói hoành hành.

Cánh đồng khô cằn được cải tạo tưới nước xâm nhập mặn để trồng cây đậu nhưng vẫn không thể sống nổi

Cuộc chiến lúa - tôm

Giai đoạn lịch sử đã qua, nhiều bậc lãnh đạo thuộc Bộ Nông nghiệp cho đến các tỉnh đều say sưa về cây lúa vì “hạt ngọc vàng” cũng là “điểm số” để được cất nhắc “thăng quan tiến chức” nhờ địa phương trồng nhiều lúa. GS Võ Tòng Xuân đưa ra dẫn chứng: “Họ không thấy rằng, trồng lúa nhiều nhưng lợi tức của người trồng lúa rất thấp và gần như không có”.

Sau 40 năm giải phóng, nhiều nhà quản lý có thấy hay không thấy viễn cảnh xâm nhập mặn như hiện nay mà vẫn say mê ủng hộ người dân trồng lúa để xuất khẩu với giá rẻ mạt. Người nông dân ở vùng ĐBSCL phải hy sinh nhiều trong cuộc sống bên ruộng vườn và xem lúa như một cây vua để phát triển kinh tế. “Nhà nhà trồng lúa, người người trồng lúa”, người dân càng trồng lúa nhiều thì lượng gạo càng tăng và tạo ra sự dư thừa trong xã hội.

Trong nền kinh tế thị trường, nguồn cung của gạo nhiều quá mà nhu cầu sử dụng không tăng thì nhất định giá phải giảm. Khi nào cung ít mà cầu nhiều thì giá tăng lên. Câu hỏi đặt ra, nền kinh tế thị trường có cần phải sản xuất quá nhiều vào một loại hàng hóa để tự làm cho giá hàng hóa đó trở nên rẻ mạt? GS Võ Tòng Xuân đưa ra nhận xét: “Các cơ quan chức năng cần phải xem xét lại việc điều tiết trồng lúa trên địa bàn cả nước để người dân trồng vừa thôi thì lúa gạo mới có thể tăng giá và cải thiện đời sống bà con nuôi trồng cây lúa”.

Việc trồng nhiều lúa gạo là có thực nó đã giúp cho một số bộ phận “cán bộ” thăng quan tiến chức và đã phá vỡ môi trường vùng Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà Mau, Rạch Giá (Kiên Giang)... vào mùa khô hạn. Người dân nơi đây lẽ thường tình sẽ lấy nước mặn vào để nuôi tôm. GS Võ Tòng Xuân lập luận, một vụ tôm được nuôi trong mùa khô và khi mưa xuống sẽ trồng lúa. Nếu được như vậy, lợi nhuận người dân thu về sẽ gấp 3-4 lần so với trồng lúa 2-3 vụ trong năm. Thế nhưng, hàng chục năm qua, cây lúa đã bám sâu vào suy nghĩ của nhiều nhà quản lý và hạn chế người dân làm giàu nhờ canh tác, nuôi trồng những loại khác theo đúng quy luật tự nhiên của vùng thổ nhưỡng ĐBSCL.

Một số người dân ở vùng Bạc Liêu thử nghiệm mô hình “bửa đập nuôi tôm” cải thiện được cuộc sống rất nhiều và đời sống khá giả hơn. Tiêu chí về cây lúa khiến cho một số lãnh đạo đưa ra nhiều dự án thủy lợi điển hình “ngọt hóa bán đảo Cà Mau, ngọt hóa Gò Công”. GS Võ Tòng Xuân nói, ngân sách Nhà nước tiêu tốn đến hàng chục tỉ đồng nhưng không thể “ngọt hóa” được vùng nước ngập mặn và thiên nhiên không cho phép con người làm như vậy!

Khu “ngọt hóa” từ kênh Xáng - Bạc Liêu xuống tận vùng Cà Mau được đắp đập để ngăn mặn và đem dòng nước ngọt của sông Hậu đến nhưng bất thành. GS Võ Tòng Xuân chỉ rõ: “Công trình này chỉ duy có 1 điều tốt cho người dân được tận hưởng là con đường đi từ Cần Thơ đến Cà Mau đi tắt cặp theo kênh Xáng chứ không để nông dân tăng thêm lợi nhuận từ việc nuôi trồng cây lúa”. Một thực tế, dự án ngọt hóa các cánh đồng xâm nhập mặn hoàn toàn “phá sản” từ lúc mới hình thành nên ý tưởng.

Trong đề cập ở bài trước, người dân ở vùng Thạnh Trị (tỉnh Sóc Trăng) điêu đứng vì nước xâm nhập mặn và “có ý trách” những hộ dân ở vùng hạ nguồn tháo nước để nuôi tôm. Quy luật của tự nhiên, mùa khô không có nước và bị xâm nhập mặn nên người dân trồng lúa đành phải “treo ruộng”. Người dân ở vùng ven biển đang cần nước nuôi tôm nhưng cũng không thể đưa nước mặn vào ruộng. Những hộ dân nuôi lúa lại “lên tiếng” phản đối vì trồng lúa không được do một số hộ đưa nước mặn vào để nuôi tôm, gây chết lúa.

GS Võ Tòng Xuân dẫn chứng, môi trường sinh thái bền vững phải tháo nước mặn vào để nuôi tôm và hệ thống lúa - tôm phải được vận dụng. Nhiều người dân quá tin vào cây lúa và nhiều hộ bắt buộc phải trồng cây lúa nên đã “mâu thuẫn” với nhiều hộ dân nuôi tôm. Người trồng lúa và người nuôi tôm đã xảy ra “xung đột” về quyền lợi gần 20 năm qua. Đến nay, tình trạng hạn và xâm nhập mặn đang diễn ra thì chuyện trồng cây lúa hay nuôi con tôm lại được “đẩy” lên ở một tầm cao mới.

Khi nước ngọt từ trên vùng thượng nguồn thiếu và bị chặn lại bởi những con đập của một số quốc gia thì vùng hạ nguồn không tích nước. GS Võ Tòng Xuân chia sẻ với người nông dân: “Người trồng lúa và người nuôi tôm đều la trời vì... thiếu nước”. Nước ngọt vốn dĩ không có đã đành, nhưng nước mặn có ở vùng hạ lưu cho những người nuôi tôm cũng không được dùng. GS Võ Tòng Xuân khẳng định: “Lỗi ở đây là do những nhà quản lý yếu kém. Nông dân trồng trái với quy luật của thiên nhiên và việc cải tạo thủy lợi của Việt Nam không thành công. Quá trình “ngọt hóa” không được như mong muốn khiến người dân ca thán thì Nhà nước phải chịu hoàn toàn trách nhiệm”.

Thủy lợi chưa lợi

Hơn 40 năm trước khi đất nước mới giành được độc lập, người dân ở vùng đất Thạnh Trị (Sóc Trăng), Nha Mân (Đồng Tháp) đều được hướng dẫn và bắt buộc phải trồng cây lúa vụ Đông Xuân. GS Võ Tòng Xuân kể lại: “Nhiều người dân ủng hộ phong trào trồng lúa nước đã cho chính quyền địa phương mượn đất để trồng lúa mùa vụ Đông Xuân nhưng không có nước ngọt để trồng”.

Người dân ở vùng thượng nguồn bắt đầu học cách trồng lúa 3 vụ và ở hạ nguồn cũng học theo lúa 3 vụ. Cơ quan quản lý nông nghiệp “quá ham” về trồng cây lúa nên không thấy được rủi ro như ngày hôm nay và người dân phải gánh chịu. Nhiều vùng đất của ĐBSCL vốn đã phân biệt rõ 2 mùa mặn - ngọt và con người can thiệp quá sâu vào quy luật của tự nhiên để “ngọt hóa” những cánh đồng. GS Võ Tòng Xuân khẳng định một lần nữa: “Tình trạng xâm nhập mặn không thể tránh được vì đây là thiên tai và nếu đặt câu hỏi năm tới có nữa không thì chưa chắc có câu trả lời”.

 “Xung đột” giữa người dân nuôi tôm, giữa Bạc Liêu với Sóc Trăng vẫn sẽ xảy ra và năm nào cũng… cãi nhau. Nước ngọt thuận tiện cho người trồng lúa và nước mặn được mùa cho người nuôi tôm. Đứng dưới góc độ khách quan, hệ sinh thái xâm nhập mặn tự nhiên đã dành cho người dân nuôi tôm có lãi nhiều hơn trồng lúa.  

GS Võ Tòng Xuân luôn trăn trở với cây lúa nước là phải thôi, vì phần lớn cuộc đời ông nặng tình với cây lúa. Ông không đồng tình cách trồng lúa đi ngược lại với môi trường tự nhiên mà con người đang phá hủy hệ sinh thái vốn có. Hơn 25 năm qua, từ khi Việt Nam bắt đầu xuất khẩu được gạo thì GS Võ Tòng Xuân đã đổi tên Trung tâm Nghiên cứu lúa ở Cần Thơ thành Trung tâm Nghiên cứu hệ thống canh tác.

Tức là, vào năm 1990, GS Võ Tòng Xuân đã có những dự báo về thời điểm không xa, con người sẽ phải nhận lấy hậu quả do đi ngược lại với quy luật thường tình của thiên nhiên. Điều bình thường mà người dân lẽ ra phải được hưởng khi canh tác trên ruộng ngập mặn nhờ vào con tôm đã bị tước đoạt. “Phong trào” làm thủy lợi ngăn đê chống mặn lấn át hệ thống sinh thái theo quy luật của tự nhiên. “Cơ quan quản lý cứ làm thủy lợi chỗ này, làm thủy lợi chỗ kia, ngọt hóa chỗ này, ngọt hóa chỗ kia, ngăn mặn chỗ nọ chủ yếu là để có dự án”...

Một thực tế đang diễn ra trước mắt, người nông dân có trồng lúa được trên những cánh đồng bị xâm nhập mặn hay không đã có câu trả lời. Ghi nhận của phóng viên, ở vùng Thạnh Trị đất nứt nẻ, các kênh thủy lợi được xây lên để ngăn những dòng nước mặn từ biển tràn vào, nước ở các con kênh rất nhiều nhưng không được bơm vào bên trong. Tại vùng đất Long Phú, cách đây 5 năm, người dân trồng lúa được 3 vụ, sau đó 3 năm chỉ còn 2 vụ và hiện nay, người dân chỉ còn trồng được 1 vụ lúa.

GS Võ Tòng Xuân khẳng định: “Người dân mỗi năm chỉ cần trồng 1 vụ lúa và nuôi 1 vụ tôm là thắng lợi to. Bây giờ, muốn cứu dân cũng không thể cứu được vì nguồn nước ngọt không còn dồi dào để cứu. Năm tới, tôi đề nghị người dân không nên trồng lúa vào mùa khô mà nên mở rộng mô hình nuôi tôm sẽ thu lợi hơn nhiều”.