Hồi chuông cảnh báo từ ba vụ án

Khi cơ quan điều tra lần lượt thông báo về ba vụ án nêu trên, có người cảm thán: Đúng là “doanh nhân ảo” bước ra từ thế giới thật. Không phải ngẫu nhiên mà cả ba nhân vật trung tâm đều là những cái tên từng phủ sóng mạng xã hội, gắn với hình ảnh thành đạt, tự tin, giàu có. Nhưng phía sau ánh hào quang ấy là những mạng lưới lợi dụng niềm tin công chúng, trục lợi tài chính, che giấu hành vi vi phạm bằng công nghệ và pháp nhân ảo.

Vụ Hoàng Hường là minh chứng điển hình. Với 18 công ty, 25 hộ kinh doanh và 44 cá nhân đứng tên, đối tượng này đã tạo ra một “hệ sinh thái” doanh nghiệp phức tạp để chia nhỏ doanh thu, né thuế và che giấu lợi nhuận thật. Chỉ trong hơn bốn năm, gần 1.800 tỷ đồng bị để ngoài sổ sách, hơn 2.000 tỷ đồng doanh thu bị kê khai sai lệch. Đó không chỉ là con số của tội trốn thuế, mà còn là lời cảnh báo về lỗ hổng trong quản lý kế toán, thuế vụ. Điều này bộc lộ một khoảng trống pháp luật, cơ quan chức năng thiếu kết nối và công nghệ giám sát chưa theo kịp thực tế.

Còn với “Ngân 98”, hình ảnh “nữ doanh nhân trẻ trung, sành điệu” đã được dùng làm vỏ bọc cho hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm. Những sản phẩm collagen làm đẹp, chứa chất cấm sibutramin và phenolphthalein, vốn có thể gây rối loạn tim mạch, thậm chí ung thư, vẫn ngang nhiên được rao bán và quảng cáo rầm rộ trên mạng. Khi niềm tin người tiêu dùng bị dẫn dắt bởi hình ảnh người nổi tiếng thay vì chất lượng thật, thì hậu quả không chỉ là tiền mất, mà là sức khỏe cộng đồng bị đe dọa.

Đến vụ Shark Bình, với dự án AntEx, mức độ tinh vi được đẩy lên tầm mới. Tiền số AntEx của “doanh nhân tài ba” này là điển hình của lừa đảo đầu tư kết hợp giữa tâm lý và công nghệ. Hơn 30.000 nhà đầu tư, 117 tỷ đồng bị chiếm đoạt qua kênh “tiền ảo”, một lĩnh vực mà pháp luật Việt Nam chưa công nhận và chưa có khung quản lý cụ thể. Cơ quan điều tra phải lần theo dấu vết trong không gian mạng, nơi dữ liệu có thể bị xóa trong vài giây, còn tội phạm ẩn danh sau hàng chục lớp mã hóa.

Ba vụ án, ba lĩnh vực khác nhau, nhưng cùng chung một “mẫu số”: lợi dụng niềm tin xã hội, kẽ hở pháp luật và công nghệ để trục lợi. Nhìn từ ba vụ án, có thể thấy rõ ba “mắt xích” yếu trong hệ thống quản lý hiện nay.

Thứ nhất, kẽ hở trong quản lý doanh nghiệp và thuế. Việc một cá nhân lập hàng loạt công ty, hộ kinh doanh để “phân tán” doanh thu, né thuế là điều hoàn toàn có thể thực hiện khi dữ liệu chưa được liên thông. Cơ quan thuế, ngân hàng, thị trường điện tử vẫn như những “ốc đảo thông tin”, khiến việc phát hiện bất thường trở nên chậm trễ. Ở đây, vấn đề không chỉ là gian lận của một cá nhân, mà là sự lạc hậu của công cụ giám sát nhà nước.

Thứ hai, kẽ hở trong quản lý chất lượng và quảng cáo sản phẩm trực tuyến. Không gian mạng đang trở thành “mảnh đất màu mỡ” cho hàng giả, hàng kém chất lượng. Trong khi đó, quy định về trách nhiệm pháp lý của người nổi tiếng, người có ảnh hưởng trong việc quảng bá sản phẩm vẫn còn thiếu ràng buộc. Một dòng quảng cáo sai sự thật có thể lan tỏa nhanh hơn cả một bản tin cảnh báo chính thống.

Thứ ba, khoảng trống pháp lý về tài sản số và fintech (công nghệ tài chính). Tiền ảo, tài sản số chưa được công nhận là phương tiện thanh toán hợp pháp, dẫn đến việc các hành vi huy động, đầu tư, phát hành token (một mã số được mã hóa dùng để xác thực giao dịch, đảm bảo tính bảo mật và hợp pháp trong các giao dịch trực tuyến), rơi vào “vùng xám pháp luật”. Khi tội phạm dùng công nghệ cao để chiếm đoạt, cơ quan điều tra lại phải vật lộn trong việc xác định chứng cứ điện tử, định giá tài sản và xác minh thiệt hại. Đây chính là cuộc đua không cân sức giữa pháp luật và tội phạm công nghệ cao.

Những vụ án đang nóng lên từng ngày bởi những tình tiết mới và không phải ai cũng có thể hiểu, không chỉ là câu chuyện hình sự, mà là lời nhắc nhở mạnh mẽ rằng: nền kinh tế số cần khung pháp luật số tương ứng. Muốn bịt kín kẽ hở, theo các chuyên gia, cần đồng bộ ba hướng giải pháp.

Đó là, hoàn thiện thể chế pháp luật. Sớm xây dựng luật về tài sản số, tiền ảo, fintech để có cơ sở xử lý hình sự khi vi phạm. Bổ sung quy định truy cứu trách nhiệm với người điều hành thực tế dù không đứng tên pháp nhân. Cập nhật Luật Quảng cáo, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, quy định rõ trách nhiệm pháp lý của người nổi tiếng, người kinh doanh trực tuyến.

Đó là, nâng cao năng lực quản lý và điều tra. Các cơ quan thuế, công an, ngân hàng và sàn thương mại điện tử cần liên thông dữ liệu doanh thu - tài khoản - hóa đơn điện tử để phát hiện sớm dấu hiệu bất thường. Cần tập trung đầu tư mạnh cho hạ tầng điều tra số (digital forensics), đào tạo cán bộ chuyên sâu trong lĩnh vực truy vết dòng tiền điện tử và xử lý dữ liệu xuyên biên giới.

Đó là, xây dựng xã hội có “miễn dịch thông tin”. Không có biện pháp nào hiệu quả hơn là nâng cao nhận thức pháp lý và tài chính cá nhân. Người tiêu dùng cần biết nghi ngờ những lời quảng cáo “lợi nhuận cao, rủi ro thấp”, biết kiểm chứng thông tin trước khi đầu tư hoặc mua hàng.

Hãy giữ vững “hàng rào pháp luật” giữa cơn sóng số. Ba vụ án vừa qua là lời cảnh tỉnh cho cả hệ thống. Khi xã hội số phát triển nhanh hơn khung pháp luật, khi lòng tham được ngụy trang bằng công nghệ, thì hậu quả không dừng lại ở mất mát vật chất mà là sự xói mòn niềm tin xã hội.

Chúng ta đang sống trong thời đại mà mọi giá trị đều có thể được “số hóa”, cả thiện chí lẫn gian trá. Vì vậy, nếu pháp luật không nhanh, không mạnh, không minh bạch, thì khoảng trống ấy sẽ bị chiếm lĩnh bởi những bàn tay trục lợi. Đã đến lúc pháp luật phải đi nhanh hơn lòng tham, quản lý phải trở thành bức tường vững chãi hơn sự gian dối. Và niềm tin xã hội phải được xây dựng trên sự minh bạch, trên nền tảng đạo đức kinh doanh, như cha ông ta từng căn dặn: “Phúc đức quý hơn bạc vàng/Làm ăn gian dối, giàu sang ích gì”.

Đó không chỉ là yêu cầu của văn hóa, đạo đức, yêu cầu của thời cuộc, mà là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị và từng công dân trong kỷ nguyên số.