Chênh chao làng cổ Phước Tích

Bà Tám và bà Bê bên bàn xoay làm gốm

Chênh chao gốm cổ

Giữa bến nước cùng những dòng sông, thấp thoáng những ngôi nhà vườn cổ kính, ở đó có một nghề truyền thống hàng trăm năm tuổi đang đứng trước nguy cơ mai một khiến lòng người nghẹn lại. Thi thoảng trong không gian vắng lặng vọng lên một cung đàn xưa khiến những người khách lạ chênh chao nỗi nhớ, một nỗi nhớ về làng nghề gốm Phước Tích từng vang danh khắp xứ.

Phước Tích ngày xưa nức tiếng với 12 lò gốm, 12 bến nước, là chứng tích còn lại của một thời huy hoàng của nghề gốm (ảnh tư liệu)

Trò chuyện với chúng tôi, bà Nguyễn Thị Bê (73 tuổi, làng Phước Tích, xã Phong Hòa, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế) kể, chốn này có lịch sử ngoài 500 năm. Làng Phước Tích còn được gọi là xứ Cồn Dương, thuở trước là đất của người Chăm. Khi vua Chế Mân dâng tặng châu Ô và châu Lý cho Đại Việt làm quà cưới Huyền Trân công chúa thì làng thuộc về người Việt. Trong quá trình mở cõi, nhiều người đã đến và định cư ở đây. Hoàng Minh Hùng là vị khai canh của làng, dừng chân nơi đây sau hành trình theo vua Lê Thánh Tông chinh phục Chiêm Thành vào năm 1470. Hơn 500 năm sau, dân trong làng vẫn giữ mảnh đất cha ông dựng nghiệp và sinh sống trong những ngôi nhà rường trên 100 năm tuổi. Thế kỷ XVII - XVIII là giai đoạn hưng thịnh nhất của Phước Tích khi có hơn chục lò gốm và 12 bến nước quanh làng.

“Xứ ni thuở trước có những lò gốm không bao giờ tắt lửa, trên bến dưới thuyền, người bán người mua nườm nượp. Cứ coi những nhà lớn được trang trí cầu kỳ, tỉ mỉ, đã hơn 300 năm tuổi ở Xóm Giữa là thấy rõ hết thời kỳ hưng thịnh của Phước Tích”, bà Bê nói.

Làng cổ Phước Tích còn có cây di sản Việt Nam, đó là cây thị mọc tự nhiên từ trước lúc thành lập làng, được xác định có tuổi đời hơn 545 năm

Sự tự hào về làng nghề ánh lên trong đôi mắt của bà Bê, người một đời gắn với làng, gắn với nghề truyền thống của làng. Đôi bàn tay bà sần chai nhuộm màu bùn non cả một đời người. Những câu chuyện về làng nghề Phước Tích bà kể vanh vách từ trong trí nhớ, từ trong sâu thẳm tâm thức và nỗi nhớ thương của mình. Cạnh bà Bê, bà Tám thủng thẳng với chiếc bàn xoay, nói rằng, ngày trước làm gốm được xem là nghề chính của làng. Cứ 5-7 nhà họp lại với nhau mở 1 lò nung. Cả làng có mười mấy lò nung đặt dọc quanh nhánh sông Ô Lâu bao quanh làng. Sản phẩm làm ra gồm lu, chậu, om ngự... được tiêu thụ khắp nơi. Những vật dụng đất nung từ các lò gốm Phước Tích đã trở thành mặt hàng được các lái buôn theo đường sông đưa đến khắp cả nước. Một điều đặc biệt, gốm Phước Tích xưa kia đã vượt qua nhiều sản phẩm gốm nổi tiếng ở trong nước để trở thành lựa chọn duy nhất trong hoàng cung. Hoa văn trên những sản phẩm gốm Phước Tích được chạm trổ tinh tế, rất đặc trưng, không lẫn với bất kỳ sản phẩm gốm nào. Nhiều vật dụng trong hoàng cung triều Nguyễn hiện còn được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật cung đình Huế có gốc gác từ làng gốm Phước Tích.

Bên bến sông Ô Lâu, trong không gian thanh bình của ngôi nhà rường đã hơn trăm năm tuổi, ông Lê Trọng Diễn (76 tuổi) mơ màng nhìn lên những bình gốm của mình. Bộ sưu tập gốm Phước Tích cổ có tuổi đời hơn 100 năm. Ông Diễn dùng chính ngôi nhà rường của mình để làm thành một bảo tàng gốm nho nhỏ. Ông Diễn đầy trăn trở với bảo tàng cá nhân của mình. Chiến tranh đã khiến nhiều người làng gốm ly tán. Sau năm 1975, người làng họp nhau để mở lại nghề gốm. Cả làng đã xây dựng 1 lò cốc, lò thanh sản xuất các đồ dùng trong gia đình và nghề gốm đã có giai đoạn “lên hương” khi sản phẩm có thêm nhiều mẫu mới, có cả gốm thô sơ và gốm tráng men... Phước Tích thành lập hợp tác xã sản xuất gốm. Nhưng rồi trước cơn lốc nhiều sản phẩm gốm giá rẻ tràn ngập thị trường, người làng gốm Phước Tích chênh chao khi sản phẩm của mình không thể cạnh tranh được với các mặt hàng khác. Làng gốm cứ thế lụi dần, đến bây giờ, số người làm gốm trong làng đếm không quá một bàn tay.

Làng cổ Phước Tích hiện còn lưu giữ 26 ngôi nhà rường cổ có tuổi đời trên 100 năm

Ông Diễn bảo, ở làng bây giờ chỉ còn vài người thạo nghề gốm, như bà Tám hay bà Bê, ông Diễn và chủ lò gốm còn lại duy nhất trong làng là anh Lương Thanh Hiền. Với niềm nuối tiếc của mình, ông Diễn nói mãi về gốm Phước Tích với hết người này đến người khác khi đến tham quan ở làng cổ Phước Tích. Gốm Phước Tích được nung rất kỹ, lò đắp kiên cố, nhiệt cao, lửa lúc nào cũng đượm hồng, sản phẩm không nứt, không giòn, giữ nhiệt, giữ hương vị. Gốm Phước Tích nổi tiếng bởi độ bền và tinh xảo, bởi được làm bằng tay và đun bằng củi. Từng đoàn khách đến, khách đi, ông Diễn lại gửi vào đó nỗi niềm của mình với gốm, chênh chao và day dứt.

Niềm mong mỏi bên dòng Ô Lâu

Trong không khí thanh mát đầu hè, làng Phước Tích là 1 trong 4 ngôi làng cổ của Việt Nam được công nhận là di tích quốc gia. Sau khi được công nhận, làng cổ Phước Tích đã có những bước chuyển mình mạnh mẽ và toàn diện trên tất cả các lĩnh vực nhưng vẫn đầy nỗi niềm trăn trở. Ông Hồ Văn Tư (82 tuổi), lão làng trong nghề gốm, cũng không khỏi tiếc nuối khi nghề gốm với tuổi đời gần 500 năm có nguy cơ thất truyền. Người làng không còn mặn mà với gốm. Những người trẻ đi học hay đi làm ăn xa, làng chỉ còn lại một số người cặm cụi với nghề gốm và làm du lịch. Ông Tư lo rằng nếu không nhanh có lẽ nghề gốm Phước Tích có nguy cơ biến mất vĩnh viễn. Nỗi lo ấy của ông cũng là nỗi lo của người làng, nhất là những người nặng lòng với gốm cổ như bà Tám, bà Bê, ông Diễn, anh Hiền.

Nghề gốm cổ từng vang danh, lẽ nào sẽ bị mai một? Câu hỏi ấy khiến nhiều người phải đau đớn. Nhưng mới đây, vào ngày 18-3-2023, tại làng cổ Phước Tích, Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) phối hợp với Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam tại Huế và UBND huyện Phong Điền tổ chức Hội thảo khoa học “Nghiên cứu phục hồi nghề thủ công truyền thống gốm Phước Tích gắn với phát triển du lịch bền vững”. Đã có rất nhiều ý kiến đóng góp để định hướng phục hồi nghề gốm Phước Tích, cùng với đó, gắn nghề gốm với phát triển du lịch bền vững. Đó là, việc phục hồi nghề gốm truyền thống, bảo tồn di sản văn hóa làng nghề phải đem đến giá trị thiết thực cho cộng đồng, phát triển kinh tế địa phương cũng như ngành du lịch Thừa Thiên Huế hoặc xây dựng sản phẩm du lịch từ di sản văn hóa làng gốm truyền thống Phước Tích...

Những vật dụng gốm xưa như bình vôi, hũ mắm, âu, vại...

Làng cổ Phước Tích với những lợi thế về quần thể nhà rường cổ, hệ thống di tích, đình, chùa, miếu, nhà thờ, di tích văn hóa Chăm Pa, làng gốm cổ... đang trở thành điểm đến hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước. Với nhiều người đến tham quan làng cổ, ngoài những di tích văn hóa một thời, việc tự tay làm gốm là một trải nghiệm thú vị. Một hướng phát triển mới gắn với du lịch cũng được mở ra cho làng cổ Phước Tích khi du khách có thể thực hành làm gốm, tham gia vào các công đoạn cho đến khi hoàn chỉnh một sản phẩm gốm đất nung dưới sự hướng dẫn của các nghệ nhân.

Ông Lê Trọng Diễn, thợ gốm lão làng năm nay đã 76 tuổi, giới thiệu cho khách về gốm Phước Tích trong bảo tàng của mình

Người làng gốm Phước Tích đã được thắp lên hy vọng. Dẫu còn cả một chặng đường dài và nhiều gian truân, nhưng chí ít đã có được sự quan tâm của chính quyền địa phương từ tỉnh đến huyện, làng gốm Phước Tích thiếu vắng lò nung bao năm qua chắc chắn sẽ lại đỏ lửa. Người làm gốm trong làng hy vọng được sống lại với nghề, gìn giữ, phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của một ngôi làng cổ bên dòng Ô Lâu hiền hòa, thơ mộng.

Nghệ nhân trẻ Lương Thanh Hiền vẫn đau đáu với nghề gốm của làng

Phục hồi nghề gốm Phước Tích góp phần phát triển du lịch