Huyền thoại "Vua Lửa"

“Vua Lửa” (Pơtao Apuih) Siu An Y Ot năm 1965 (ảnh của nhà dân tộc học người Mỹ Gerald Cannon Hickey)

Plei Ơi theo tiếng Jrai có nghĩa là “Làng Ông”. Đó là ngôi làng nhỏ bé thanh bình, mang đậm dáng dấp Tây Nguyên dù qua bao biến thiên của lịch sử. Ngôi làng nằm trên một thung lũng bằng phẳng, phía Bắc là đèo Chư Sê với rừng khộp cỗi cằn khoe thân già nua xen trong những dãy đá lô nhô muôn hình vạn trạng, phía Nam là cánh đồng Ayun Hạ ngút ngát hàng nghìn héc-ta (huyện Phú Thiện, Gia Lai). Đó là vùng đất đẹp hiếm có và còn thêm sức hấp dẫn bởi núi Tao Yang, huyền tích “Vua Lửa”.

Già Rơ Lan Hieo, phụ tá “Vua Lửa” thứ 14, làm lễ cầu mưa cho dân làng, những động tác múa chân và tay linh hoạt, cùng từng câu Jrai vang lên trong gió và nắng cao nguyên. Già Rơ Lan Hieo đã gần 70 tuổi, tóc bạc trắng như cước, thân hình nhỏ và màu da nâu của người con xứ Thượng nghìn đời. Già không được trao truyền, nhưng năm 1999, khi “Vua Lửa” đời thứ 14 Siu Luynh qua đời, do không có người mang họ Siu để kế vị nên “ngai vàng” để ngỏ. Từ đó đến nay, tất cả mọi lễ tục, những nghi thức của “Vua Lửa” già Rơ Lan Hieo đều nắm rõ và mặc nhiên, tất cả người Jrai ở vùng thung lũng Ayun đều coi già là “Vua Lửa” đời thứ 15, dù không có tước phong.

“Vua Lửa” Siu Luynh - 1990

Vùng Ayun bây giờ chia thành nhiều huyện thị như Phú Thiện, thị xã AyunPa, huyện Krông Pa, huyện IaPa và một phần của huyện KonChro của tỉnh Gia Lai. Đây vốn là “vương quốc” của Yang Pơtao Apui. Đó là vùng thung lũng lòng chảo rộng lớn cả nghìn cây số vuông, với hàng nghìn buôn làng. Khoảng tháng 4, tháng 5, mùa khô Tây Nguyên bước vào giai đoạn khốc liệt nhất. Nằm giữa cao nguyên, mùa khô khát, con người và cả cỏ cây, muông thú nơi đây khắc khoải đợi chờ “nước trời” rơi xuống. Trời không chịu mưa thì... cúng.

Chân dung “Vua Lửa” Siu Tũ (năm 1920)

“Vua Lửa” là người nắm giữ kỹ nghệ rèn kim loại bằng lửa, để tạo nên nông cụ sản xuất nông nghiệp để nuôi sống người Jrai, hay chế tạo vũ khí để bảo vệ buôn làng. Chính vì thế, “Vua Lửa” được xưng tôn. Nơi cư ngụ của nhiều đời “Vua Lửa” là làng Plei Ơi (thuộc xã Ayun Hạ, huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai). Sử thi kể rằng, “Vua Lửa” đầu tiên là hai anh em tên là T’dia và T’diêng rèn gươm báu trên một hòn đá nằm ngay miệng núi lửa Hàm Rồng (cách Plei Ơi khoảng hơn 50 cây số về phía Bắc). Khi rèn xong, thanh gươm bằng đồng cứ đỏ rực, nhúng vào ghè thì ghè cạn; nhúng xuống suối, suối khô; nhúng xuống sông, sông hết nước... Người Jrai cho rằng, người sở hữu gươm thần có khả năng nói chuyện được với thần linh, để chuyển tải ý nguyện của con người đến với đấng siêu nhiên. Vào những ngày khô hạn, Yang Pơtao Apui thường mang gươm thần đi khắp vùng để cúng cầu mưa cho người Jrai, mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.

Đồng bào các dân tộc Tây Nguyên tin rằng, nhờ có sức mạnh của “Thần Gươm” ẩn trong chiếc gươm thần mà Pơtao Apui có rất nhiều khả năng đặc biệt, nhất là khả năng chuyển nắng hạn thành mưa. Già Rơ Lan Hieo là người giữ gươm thần, thuộc làu những bài Khan, những lời cúng cầu mưa. Lễ cầu mưa được thực hiện bên cửa hông phía mặt trời mọc trong nhà của Pơtao Apui. Lễ vật gồm một ghè rượu, sáp mật ong, gạo, thịt... để mời thần Sông, thần Đá, thần Núi. Cuối cùng già Rơ Lan Hieo cầu xin các thần linh mang mưa đến cho người dân trong vùng.

Lễ cầu mưa là nghi lễ quan trọng nhất người Gia Rai mà Pơtao Apui là người duy nhất có thể liên hệ với thần linh để gọi mưa

Hầu hết các dân tộc ở Tây Nguyên, Lào và Campuchia đều biết đến Pơtao Apui, Pơtao Ia. Người Jrai ngoài cách gọi đó còn gọi là Nước (Ia), Lửa (Apui) và Gió (Angin). Đối với người đồng bào Jrai, “Vua Lửa”, “Vua Nước”, “Vua Gió” đều có giá trị tinh thần rất lớn. Thế nhưng, “Vua Gió” và “Vua Nước” chỉ còn lại trong truyền thuyết, chỉ có “Vua Lửa” đang hiện hữu trong đời sống của người dân nơi đây.

Các Yang Pơtao Apui đều xuất thân từ những con người hết sức bình thường. Họ cũng có vợ, có con, có gia đình, cũng làm nương phát rẫy, cũng đi săn bắn, cũng “nuôi lửa” trong bếp nhà mình. Nhưng họ được Yàng ban cho một uy quyền siêu nhiên, ấy là “nuôi lửa” trong người. Các Pơtao Apui phải kiêng nhiều, không được ăn các loại thịt ếch, nhái, bò, chó. Vào các buổi cử hành lễ cúng, các thần dân, nhất là trẻ con không được đến gần “Vua” ngoài già làng và một số phụ tá... Các “Vua Lửa” là một thủ lĩnh tinh thần, nắm giữ quyền lực dựa vào sức mạnh đã có từ thời xa xưa. “Vua Lửa” là gạch nối, là nhân vật trung gian giữa cộng đồng với thần linh.

“Vua Lửa” Siu Ăt (ngoài cùng bên trái) và nghĩa quân (năm 1900)

14 đời “Vua Lửa” nối ngôi nhau trị vì ở làng Plei Ơi suốt hơn 5 thế kỷ qua, các Pơtao Apui vẫn tồn tại trong lòng người Jrai nói riêng, cư dân Tây Nguyên nói chung, cùng niềm tin về sự linh thiêng của chiếc gươm thần mà các Pơtao Apui giấu kín như một báu vật để giữ cho cuộc sống được bình yên, không xảy ra thiên tai, địch họa. Những đợt trời làm khô hạn, “Vua Lửa” lại đứng ra cầu mưa. Huyền diệu thay, cứ mỗi lần “Vua Lửa” thực hiện lễ cúng vừa dứt thì mây đen từ đâu ùn ùn kéo đến, sấm chớp đùng đùng, rồi mưa như trút nước “giải cơn khát” để dân làng được mùa màng tốt tươi. Nếu mưa to quá, sấm sét dữ dội quá, “Vua Lửa” lại cúng xin cho ngớt mưa để không gây ngập úng, lũ lụt. Tiếng tăm “Vua Lửa” bay xa, người ở khắp mạn Mang Yang, Phú Yên, Buôn Hồ, rồi tận Campuchia, Lào cũng tìm đến mời “Vua Lửa” về cúng.

“Vua Lửa” Siu Tũ và người hỗ trợ (năm 1920)

Plei Ơi bây giờ đã là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia và nghi lễ cúng cầu mưa của “Yang Pơtao Apui” - một nghi lễ truyền thống của đồng bào Jrai - đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Hình ảnh con người và kiến trúc của buôn làng Jrai trong thập niên 1960 (ảnh: Dương An)