Cải cách hợp đồng - Đòn bẩy cho thị trường điện

Nhiều tiến bộ nhưng thị trường điện vẫn thiếu “độ sâu”

Diễn đàn được tổ chức ngày 18/12/2025, ngay sau khi Quốc hội thông qua Nghị quyết về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026-2030 tại Kỳ họp thứ 10, nhằm cụ thể hóa Nghị quyết số 70 của Bộ Chính trị về định hướng chiến lược phát triển ngành năng lượng. Đây được xem là dấu mốc chính sách quan trọng, mở ra giai đoạn mới cho quá trình cải cách và hoàn thiện thị trường năng lượng tại Việt Nam theo hướng hiện đại, minh bạch và hội nhập sâu rộng.

Với sự tham gia của đại diện các cơ quan quản lý nhà nước, các chuyên gia, nhà khoa học, hiệp hội và cộng đồng doanh nghiệp, Diễn đàn trở thành không gian đối thoại chính sách đa chiều, nơi các bên cùng trao đổi, phân tích những cơ hội và thách thức đặt ra trong quá trình hình thành và vận hành thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch.

Diễn đàn có sự tham gia của lãnh đạo, đại diện các sở ngành, các tổ chức, hiệp hội doanh nghiệp trong nước và quốc tế, hiệp hội ngành nghề, hiệp hội doanh nghiệp địa phương, các doanh nghiệp, các nhà đầu tư, các chuyên gia, nhà nghiên cứu.

Thực tế cho thấy, trong gần hai thập kỷ triển khai lộ trình thị trường điện cạnh tranh, Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Thị trường phát điện cạnh tranh từng bước hình thành, tính minh bạch trong vận hành hệ thống được cải thiện, tạo tiền đề thu hút đầu tư vào nguồn điện.

Tuy nhiên, theo đánh giá của các chuyên gia, thị trường điện hiện nay vẫn chủ yếu vận hành theo chiều “rộng” tăng số lượng nguồn và chủ thể tham gia, trong khi chiều “sâu” của thị trường còn hạn chế. Cấu trúc thị trường chưa hoàn chỉnh, vai trò của các bên mua điện chưa được phát huy đầy đủ, cơ chế hợp đồng mua bán điện còn cứng nhắc, chưa phản ánh đúng quan hệ cung - cầu và nhu cầu quản trị rủi ro của doanh nghiệp.

Diễn đàn ghi nhận nhiều ý kiến phân tích sâu sắc, có giá trị thực tiễn cao từ các chuyên gia hàng đầu về năng lượng.

Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật điều chỉnh lĩnh vực năng lượng vẫn tồn tại nhiều điểm chồng chéo, thiếu thống nhất giữa Luật Điện lực, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu, Luật Đất đai, Luật Bảo vệ môi trường… dẫn tới thủ tục kéo dài, gia tăng chi phí và rủi ro cho nhà đầu tư. Việt Nam cũng chưa có hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường điện bán buôn cạnh tranh, cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) hay thị trường tín chỉ carbon... những cấu phần quan trọng của thị trường năng lượng hiện đại.

Năng lượng - “Hạ tầng của hạ tầng”

Phát biểu tại Diễn đàn, ông Hoàng Quang Phòng - Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), nhấn mạnh năng lượng được ví như “hạ tầng của hạ tầng”, vừa đi trước một bước để mở đường cho phát triển, vừa giữ vai trò duy trì vận hành của toàn bộ nền kinh tế và đời sống xã hội.

Theo ông Hoàng Quang Phòng - Phó Chủ tịch VCCI, cùng với việc bảo đảm ổn định chính trị - xã hội, cần đẩy mạnh tái cơ cấu ngành năng lượng nhằm từng bước hình thành thị trường năng lượng cạnh tranh lành mạnh, vận hành theo các nguyên tắc thị trường.

Trong bối cảnh Việt Nam đặt mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao năm 2025, hướng tới tăng trưởng hai con số trong những năm tiếp theo và tầm nhìn phát triển đến năm 2045, nhu cầu năng lượng, đặc biệt là điện năng được dự báo sẽ tiếp tục tăng mạnh, với tốc độ tăng trưởng có thể đạt mức hai con số trong nhiều năm.

Theo ông Hoàng Quang Phòng, dù ngành năng lượng đã đạt nhiều thành tựu quan trọng, nhưng để phát triển bền vững, thị trường năng lượng cần tiếp tục được hoàn thiện theo các chuẩn mực của cơ chế thị trường. Giá năng lượng chưa phản ánh đầy đủ chi phí và rủi ro, tiến độ nhiều dự án còn chậm, phân bổ hạ tầng chưa hợp lý và khuôn khổ pháp lý chưa đồng bộ đang là những “điểm nghẽn” cần sớm tháo gỡ.

Từ góc nhìn chuyên môn sâu về thị trường điện, ông Hồ Đình Thám cho rằng, để thị trường điện Việt Nam bước lên một tầm cao mới về chất, cần tập trung vào ba nhóm giải pháp trọng tâm gồm: hoàn thiện cấu trúc thị trường điện; đa dạng hóa các cơ chế hợp đồng mua bán điện; và hoàn thiện cơ chế xác lập giá điện theo tín hiệu thị trường. Trong đó, mở rộng không gian đàm phán hợp đồng mua bán điện giữ vai trò đặc biệt quan trọng.

Theo ông Thám, hợp đồng song phương là công cụ không thể thiếu trong thị trường điện cạnh tranh, giúp các bên quản lý rủi ro giá và bảo đảm dòng tiền dài hạn cho đầu tư. Tuy nhiên, hiện nay, các hợp đồng mua bán điện chủ yếu vẫn là thỏa thuận giữa EVN và các nhà máy điện, với sản lượng và giá hợp đồng bị khống chế theo quy định, làm giảm tính linh hoạt và hạn chế quyền lựa chọn đối tác của các bên.

Theo ông Hồ Đình Thám, mục tiêu xây dựng thị trường năng lượng và thị trường điện cạnh tranh hiện nay mang tính cấp bách, xuất phát từ yêu cầu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia cũng như thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.

Trong giai đoạn tới, cần tạo cơ chế và môi trường pháp lý để các bên mua điện, trước mắt nên từng bước giao trách nhiệm mua điện cho các Tổng công ty điện lực (PC), đồng nghĩa là các hợp đồng giữa nhà máy điện và EVN cần được phân bổ sang các PC. Điều này sẽ nâng cao năng lực dự báo, quản lý hợp đồng và thúc đẩy cạnh tranh giữa các đơn vị mua điện; để cho các PC chủ động tích cực tham gia thị trường bán buôn và tiến tới là thị trường bán lẻ điện cạnh tranh. Đồng thời, các nhà máy điện cũng cần được tham gia thị trường tối đa, trừ các trường hợp đặc biệt có lý do cản trở về pháp lý hoặc liên quan đến an ninh cung cấp điện. Khi đó, thị trường mới cải thiện được chiều sâu thanh khoản và năng lực quản trị rủi ro, tiệm cận với thông lệ quốc tế.

Cùng với đa dạng hóa hợp đồng, cơ chế xác lập giá thị trường điện cũng cần được hoàn thiện theo hướng phản ánh đúng chi phí biên của các đơn vị phát điện và tương quan cung - cầu theo thời gian (giờ, ngày, mùa). Giá điện giao ngay minh bạch không chỉ giúp tối ưu huy động nguồn, khuyến khích các nguồn điện linh hoạt và khai thác hiệu quả năng lượng tái tạo, mà còn tạo ra tín hiệu đầu tư dài hạn cho toàn ngành.

Theo các chuyên gia, giá thị trường bán buôn điện cần trở thành “nhiệt kế” của ngành điện, cung cấp thông tin chính xác cho cơ quan điều tiết và nhà đầu tư. Khi giá thị trường chưa phản ánh đúng chi phí thực tế, thị trường khó có thể phát triển lành mạnh và bền vững.

Hoàn thiện pháp lý, nâng cao giám sát và thúc đẩy chuyển đổi số

Bên cạnh yêu cầu mở rộng không gian đàm phán hợp đồng, các đại biểu tại Diễn đàn thống nhất rằng việc hoàn thiện đồng bộ khuôn khổ pháp lý là điều kiện tiên quyết để thị trường điện vận hành cạnh tranh và minh bạch. Trọng tâm trước mắt là sửa đổi Luật Điện lực theo hướng xác lập rõ ràng mô hình thị trường bán buôn, bán lẻ điện cạnh tranh; tách bạch các khâu phát điện - truyền tải - phân phối; củng cố tính độc lập của cơ quan điều tiết năng lượng, đồng thời bảo đảm sự hài hòa với các luật liên quan.

ĐBQH Nguyễn Quang Huân - Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội.

ĐBQH Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, cho rằng việc triển khai quyết liệt các nghị quyết của Đảng về phát triển năng lượng, đặc biệt là Nghị quyết về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026-2030 vừa được Quốc hội thông qua, đã tạo nền tảng chính trị - pháp lý quan trọng cho quá trình cải cách thị trường điện. Theo ông, sửa đổi toàn diện Luật Điện lực cần được ưu tiên hàng đầu nhằm hình thành thị trường điện cạnh tranh đúng nghĩa, trong đó giá điện phản ánh quan hệ cung - cầu và cơ quan điều tiết hoạt động độc lập, chuyên nghiệp.

Cùng với hoàn thiện thể chế, ứng dụng công nghệ số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo được xác định là giải pháp then chốt để nâng cao hiệu quả giám sát và năng lực dự báo của thị trường năng lượng. Việc xây dựng hệ thống dữ liệu thị trường tập trung, giám sát giao dịch theo thời gian thực sẽ góp phần phòng ngừa rủi ro, phát hiện bất thường và tăng cường niềm tin của doanh nghiệp, nhà đầu tư. Trên nền tảng đó, các cơ chế mới như mua bán điện trực tiếp (DPPA), thị trường công suất hay tín chỉ carbon sẽ có điều kiện vận hành hiệu quả và minh bạch hơn.

Trong bối cảnh nhu cầu năng lượng tiếp tục tăng cao và yêu cầu chuyển dịch xanh ngày càng rõ nét, mở rộng không gian đàm phán hợp đồng không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà còn là bước đi chiến lược để thị trường điện Việt Nam phát triển theo chiều sâu, nâng cao chất lượng cạnh tranh và khả năng chống chịu rủi ro. Với quyết tâm chính trị cao, sự đồng thuận của cộng đồng doanh nghiệp và việc triển khai đồng bộ các giải pháp về thể chế, giá cả, hợp đồng và công nghệ, thị trường điện Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành nền tảng vững chắc cho bảo đảm an ninh năng lượng và thúc đẩy tăng trưởng nhanh, bền vững trong giai đoạn phát triển mới.

Phân tích và dự báo đầu tư điện gió ngoài khơi đến năm 2030

Bộ Công Thương bàn giải pháp phát triển thị trường điện cạnh tranh

Thúc đẩy xây dựng thị trường điện cạnh tranh minh bạch, hiệu quả

Petrovietnam thúc đẩy xây dựng thị trường điện công bằng, minh bạch hơn