Làm thế nào để sống sót qua một thảm họa?

Cảm giác “sợ hãi đông cứng”

“Thần may mắn” chỉ xuất hiện khi con người chủ động đối mặt những hiểm họa trong đời sống, như một bản năng được rèn luyện. Đó là cái mà Amanda Ripley gọi là “nhân tính thảm họa” - một tình trạng trong đó con người có thể vượt qua cuộc khủng hoảng một cách an toàn. Vấn đề đáng chú ý ở chỗ người ta có thể rèn luyện được nhân tính này và dạy bộ não cách làm việc tốt hơn để phản xạ nhanh hơn và thậm chí thông minh hơn. Xét về mặt khoa học, con người được lập trình với những kỹ năng sống sót cơ bản.

Sự kiện Thiên Tân một lần nữa nhắc rằng con người luôn đối mặt với những thảm họa bất ngờ

Khi con người sợ hãi, hormone giúp xử lý kỹ năng đột nhiên xuất hiện; máu bơm mạnh vào tứ chi và giúp người ta co giò “ba chân bốn cẳng” chạy khỏi kẻ thù hoặc mối nguy hiểm. Ở thời hiện đại, khi bản năng sinh tồn trong môi trường tự nhiên (để tránh thú dữ chẳng hạn) bắt đầu suy yếu và người ta gần như không nhận thức được những kỹ năng “trời sinh” như vậy. Hầu hết chúng ta đều không cố hiểu, khám phá và phát triển chúng. Trong thực tế, con người có thể làm tốt hơn để lượng định mối đe dọa trước khi thảm họa tấn công. Con người có lợi điểm kỹ thuật hơn tổ tiên và người ta bây giờ biết thảm họa có thể xảy ra ở đâu hoặc lúc nào.

Tuy nhiên, con người cùng lúc lại thích “nghịch” với nguy cơ thảm họa. Người ta xây nhà chọc trời tại lộ trình di chuyển của bão và dựng khu dân cư trên những đoạn phay (nơi đứt đoạn địa chất), cứ như thể thiên nhiên có thể bị khuất phục bởi sự táo tợn và nó vì thế chịu nhịn mà buông tha chúng ta! Trong khi đó, con người đã cho thấy họ kém như thế nào khi thậm chí không biết thang bộ nằm ở đâu trong tòa cao ốc, nếu chẳng may tòa nhà bị cúp điện hoặc thậm chí xảy ra hỏa hoạn. Mùa bão dữ thường bắt đầu vào ngày 1-6 và bản tin dự báo thời tiết cho thấy một mùa hè chắc chắn u ám hơn mức trung bình; thế nhưng, với nhiều người, sự chuẩn bị chẳng gì nhiều hơn là việc chắp tay “cầu trời” để có thể “tai qua nạn khỏi”.

Từng nghiên cứu trong nhiều năm đề tài thảm họa, Amanda nhận thấy khi bi kịch xảy ra, phản ứng của số đông càng khiến tình hình thêm tồi tệ và làm tăng mức độ thiệt hại nhân mạng: họ co cụm, họ chen vào nhau, họ đứng chết trân. Đó là những gì xảy ra vào ngày 28-9-1994 khi chiếc M.V. Estonia bị đắm tại biển Baltic, một thảm họa biển kinh hoàng nhất lịch sử châu Âu hiện đại, khi con phà khổng lồ này rời cảng nhà tại Tallinn (Estonia) cho chuyến đi 15 giờ đến Stockholm. Dù suốt đêm mưa gió bão bùng nhưng thủy thủ đoàn không hề nghĩ tình hình có thể tệ hơn.

Tại quầy bar trên phà, người ta chơi nhạc như thường lệ và con phà 10 tầng vẫn lênh đênh trong làn nước đen như mực như nó từng như thế trong 14 năm. Kent Hrstedt - hiện là thành viên Quốc hội Thụy Điển - lúc đó là một hành khách 29 tuổi. Đêm hôm đó, Hrstedt cà kê tại quầy bar, cùng khoảng 50 hành khách khác. Mọi người vui vẻ hát karaoke. Khoảng sau 1 giờ sáng, chiếc M.V. Estonia đột nhiên nghiêng 30^o phía mạn phải, khiến hành khách ngã nhào, máy bán hàng tự động đổ lật và các lọ hoa rơi xuống lối đi. Trong quầy bar, gần như mọi người đều ngã nhào cực mạnh vào một phía mạn phà. Hrstedt cố chụp một thanh sắt và giữ chặt, treo lơ lửng phía trên mọi người. “Chỉ trong một giây, mọi thứ đột ngột chìm vào im lặng khi trước đó người ta còn vui vẻ hát hò. Mọi bộ não, tôi nghĩ, đang cố làm việc như một máy tính để tìm hiểu xem điều vừa xảy ra” - Hrstedt kể. Thế rồi người ta khóc, thét và gào như chợ vỡ.

Phần mình, Hrstedt bắt đầu suy tính cách sống sót, dựa vào một số kỹ năng từng học trong quân ngũ. “Tôi bắt đầu phản ứng theo cách rất khác thường. Tôi tự nhủ: “Được rồi, có chọn lựa một, chọn lựa hai. Quyết định. Hành động”. Khi lò dò đến hành lang, Hrstedt nhận thấy có gì đó kỳ lạ đối với một số hành khách. Họ không phản ứng theo cách như anh. “Một số người thậm chí không nhận ra điều đã xảy ra. Họ cứ ngồi đó”. Không chỉ một vài mà cả nhiều nhóm. Họ co cụm lại với nhau. Bất động. Họ còn tỉnh táo nhưng họ không phản ứng! Thật bất ngờ khi biết rằng hiện tượng này thường xảy ra trong nhiều thảm họa mà con người đối mặt. Trên chiếc M.V. Estonia, Hrstedt leo dần lên cầu thang. Trên boong, đèn vẫn còn sáng. Ánh trăng vằng vặc soi rõ mọi thứ. Toàn bộ thảm kịch đang hiện lên mồn một. Thật khó tin, có một người còn bình thản đứng tựa ban công hút thuốc! Khoảng 1g50’, chừng 30 phút sau khi phát tín hiệu kêu cứu đầu tiên, M.V. Estonia biến mất, khi chổng ngược đáy và rơi ùm xuống lòng biển đen ngòm. Vài phút trước, Hrstedt đã kịp nhảy khỏi phà, bám vào phao cứu sinh và được cứu vào 5 tiếng sau. Tổng cộng, chỉ 137 trong 989 hành khách là sống sót…

Sự hiểu biết có thể giúp con người thoát hiểm

Nhiều lính cứu hỏa, chuyên gia huấn luyện cảnh sát và thậm chí dân môi giới chứng khoán từng kể những câu chuyện “chết trân” tương tự cho Amanda khi họ đối mặt sự căng thẳng và sợ hãi tột độ. Động vật cũng hành xử tương tự khi chúng bị lọt bẫy - theo nhà tâm lý Gordon Gallup Jr. Giả chết là cách có thể lừa được kẻ săn mồi. Tuy nhiên, trong thảm họa M.V. Estonia, phản ứng “giả chết” là một sai lầm kinh khủng của tự nhiên. Khi đối mặt mối nguy cực độ, não con người thường lục tìm kỹ năng và phản ứng sống sót và đôi khi nó chọn đáp án sai, như con hươu đứng chết trân trước ánh đèn ôtô đang lao tới.

Tuy nhiên, cùng lúc, não có thể được rèn luyện để giúp tìm được câu giải hợp lý hơn. Ít hoảng sợ hơn sẽ giúp ít tê cứng hơn. Một chú chuột bị hỏng amygdala (phần thuộc não bộ đặc trách xử lý nỗi sợ) sẽ chẳng bị “tê cứng toàn thân” chút nào, thậm chí khi nó đối mặt một hung thần mèo. Kiến thức cũng giúp hạn chế sự “sợ hãi đông cứng”. Việc biết thang bộ nằm ở đâu sẽ là lợi điểm trong một tòa nhà gặp hỏa hoạn. Tương tự, khảo sát tại hiện trường các vụ tai nạn máy bay cho thấy những người chịu khó xem hướng dẫn thoát hiểm là những nạn nhân có khả năng sống sót cao hơn. Rất tiếc, nhiều người trong chúng ta vẫn còn xem sự cần thiết như vậy là điều gì đó vô bổ, mất thời giờ!

Ngày 28-5-1977, một trong những vụ hỏa hoạn kinh hoàng nhất lịch sử Mỹ đã xảy ra tại khu giải trí cao cấp Beverly Hills Supper Club. Darla McCollister có mặt tại đó. Chiều tối hôm đó, cô tổ chức tiệc cưới mình bên ngoài vườn rồi mời khách vào bên trong để dự tiệc tối. Bất ngờ, một nữ phục vụ cho biết có một ngọn lửa nhỏ, bắt đầu từ tia lửa điện tại phòng Zebra, sát bên phòng thay đồ của cô dâu. Trước khi đêm tàn, “bà hỏa” đã giật sập Beverly Hills Supper Club. 167 trong gần 3.000 khách đêm thứ bảy đó đã thiệt mạng. Thảm họa đã mang lại một số bài học muộn màng. Câu lạc bộ không có bình chữa cháy lẫn hệ thống báo cháy. Hơn nữa, hẳn đã không có nhiều người chết thiêu nếu người ta không tụ lại thành từng nhóm; trong khi những người phục vụ luôn mồm yêu cầu mọi người rời khỏi bàn. Một số khách thậm chí tiếp tục nhậu nhẹt, bất chấp khói bà hỏa bắt đầu len vào các phòng. Một gã còn yêu cầu phục vụ mang một ly rum và lon Coke mới chịu đi! Khi người phóng viên đầu tiên đến hiện trường, anh thấy nhiều khách tiếp tục nhấm cocktail ở bãi đỗ xe, khoái chí nói rằng họ có thể chuồn mà không trả tiền. Khi khói dày đặc, người điều hành - tổ chức tiệc tại câu lạc bộ, Wayne Dammert, lao đến một hành lang và thấy cả trăm khách đang chen nhau bu kín khu vực thay vì tỏa ra thoát thân! Điều kỳ lạ là hầu hết lại im thin thít - Dammert kể.

Trong nhiều trường hợp, bi kịch thiệt hại nhân mạng có thể được giảm thiểu nếu trong số đông sợ hãi có một hoặc vài người bình tĩnh giúp mọi người tìm kế thoát thân. Rick Rescorla - chánh an ninh công ty Morgan Stanley Dean Witter tại Trung tâm Thương mại thế giới (WTC) ở New York City - là trường hợp như vậy. Văn phòng Morgan Stanley nằm ở tầng 22 của tháp hai WTC và một số tầng khác tại một cao ốc gần đó. Sáng 11-9-2001, Rescorla nghe một tiếng nổ kinh thiên động địa và nhìn thấy tháp một WTC bốc cháy. Viên chức Port Authority (nơi giám sát hoạt động WTC) yêu cầu mọi người ở yên tại bàn làm việc. Tuy nhiên, Rescorla (từng đi lính tại Việt Nam) vớ bộ đàm và điện thoại di động, ra lệnh toàn bộ nhân viên Morgan Stanley rời WTC, thậm chí kể cả 250 khách tham dự khóa huấn luyện môi giới chứng khoán đang cùng có mặt.

Trong các đợt diễn tập trước đó, nhân viên Morgan Stanley đã được hướng dẫn cầu thang bộ gần nhất ở đâu. “Biết mình đi đâu là điều quan trọng nhất. Bởi bộ não bạn đã bị đông cứng. Khi có sự cố, bạn cần biết mình làm gì tiếp theo” - lời kể Bill McMahon, một viên chức điều hành Morgan Stanley - “Một điều bạn không bao giờ cần làm là phải suy nghĩ trong một thảm họa”. Khi Rescorla hướng dẫn mọi người lao xuống cầu thang, chiếc máy bay thứ hai đâm vào tháp hai WTC, ở tầng 38. Thế rồi Rescorla hát vang ca khúc lính trận để giúp mọi người trấn tĩnh. Có lúc ông gọi điện cho vợ: “Nín khóc ngay. Anh phải đưa những người này thoát an toàn. Nếu điều gì xảy ra với anh, anh muốn em biết rằng anh chưa bao giờ thấy hạnh phúc hơn. Em đã tạo ra cuộc đời anh”. Vài phút sau, Rescorla đưa hầu hết nhân viên Morgan Stanley thoát an toàn rồi người ta thấy ông lao ngược trở lại lên tầng 10. Tích tắc sau, ngọn tháp đổ sập. Lúc đó, chỉ 13 nhân viên Morgan Stanley (trong đó có Rescorla cùng bốn nhân viên bảo vệ dưới trướng ông) là còn kẹt bên trong (thi thể Rescorla không bao giờ được tìm thấy). 2.687 nhân viên Morgan Stanley khác đã được cứu sống!