Trở lại góc hoa xoan vườn mẹ

“Bình minh xuân” - tranh của họa sĩ Đào Hải Phong

Anh như cây gỗ xoan đào

Em như câu đối dán vào nên chăng*

Xoan - tên cây thắp hình hy vọng về ngôi nhà gỗ cổ bỗng dưng bị chia năm xẻ bảy do thời cuộc. Dừng bước cuối đường nơi giáp ranh khu đồn điền cũ của cụ nội, thày mẹ không nguôi mơ ước tự tay tạo dựng lại ngôi nhà gỗ xoan.

Túp nhà tạm mùa đông, quanh bếp lửa củi gộc, thày trầm ngâm ấm trà rừng phơi nắng, xoay nghiêng mảnh báo cũ gói dúm thuốc lá vụn. Mẹ ẵm em gái thứ sáu tí teo thúc lửa nồi dong riềng luộc chờ bữa sáng mai. Hồi nhớ ngôi nhà gỗ năm gian bằng đầu đáng ra là của thừa kế. Nhà làm hết tám bè gỗ xoan. Xoan trắng và xoan tía. Riêng hai cặp câu đầu chạm lộng nguyên mít lõi.

Xoan làm cột kèo, bẩy, kẻ, xà ngang, dầm dọc, đục, khắc vân mây, rồng chầu, dơi ngậm kim ngân. Khung xương cho mái ngói âm dương. Cánh cửa bức bàn, vách thưng đầu hồi, vách trước, vách sau thuần ván xoan xẻ cây lớn... Mép ván soi luồn, lồng khuôn tranh nổi ống tơ.

Từng cen-ti-mét vuông bề mặt gỗ chuốt lá chuối khô và lòng đỏ trứng gà luộc nghiền rồi đánh sơn quang dầu cánh gián bóng mịn. Dù đông hay hè, hễ bước chân qua ngưỡng cửa bức bàn kết cấu cao ngang thắt lưng người lớn mà đứa trẻ bốn năm tuổi phải đánh đu mới qua, người ta có thể cảm nhận được sự chênh nhiệt giữa trong nhà, ngoài sân qua cái rùng mình...

Mẹ nhận bộ khóa đồng kiểu đuôi chuột từ bà nội bàn giao quản lý ngôi nhà. Khóa và chìa đấy. Nhà chỉ còn trên tờ giấy hư ố, đóng triện tím chữ nhật. Và hiện hữu một mái ngói nâu thẫm hình thang sau lưng đám người đạo mạo, áo veste trắng, áo the khăn xếp, kính mắt tròn, thêm lố nhố trẻ con mắt thô lố qua tấm ảnh đen trắng ngả màu nâu...

Cồn cào gió rừng luồn sương muối qua khe hở mái cỏ tranh vách đất, khều lửa bếp bừng thêm, mẹ nói:

- Chúa sẽ phù hộ, trên mảnh đất này nhà ta sẽ trồng xoan, đợi cây lớn. Rồi sẽ tới ngày chúng ta mời thợ mộc dựng lại ngôi nhà y hệt ngôi nhà ông bà nội của các con để lại.

Bập sâu hơi thuốc cuốn lõm má, thày nhìn ra trời đêm.

Hôm sau và suốt những sáng mùa đông, khi dứt ra khỏi việc bán quà vặt cho khách vãng lai, sù sụ áo bông, mẹ lầm lũi xách túi vải đến xóm Chiềng, một làng Mường cách năm cây số để xin hạt xoan giống. Muốn gỗ xoan tốt thì hạt giống xoan phải tốt. Hạt giống tốt ở những cây xoan khỏe đẹp khít một vòng ôm, kiêu dũng vươn cao cành đan kín bầu trời của xóm Chiềng. Ấy là những trái xoan chín căng bóng vàng hươm màu ngô già...

Qua ông già trưởng Chiềng, mẹ hay thế nào là xoan tía, xoan trắng. Xoan tía gỗ cứng chắc, sẫm hồng thích hợp làm cột, làm vách. Xoan trắng, gỗ dai nhẹ, trắng ngà thì dùng làm đồ treo, dầm xà, khung mái.

Rộng thênh đất hoang, thày lia dao quắm phạt cỏ lau, cây bụi lìa gốc, phơi sương nắng mươi ngày rồi tung hạt xoan phơi khô trên lớp thực bì khô xác. Phóng hỏa. Vỏ lụa, vỏ gỗ bao hạt xoan bị thiêu cháy, gặp mưa xuân, mầm sống bị giam hãm bỗng nhiên bùng thoát qua mảnh vỡ hớn hở mà lên.

Xoan rừng mọc vu vơ từ hạt gỗ hình trứng nhỏ như chấm tràng hạt rơi trong mỏ chim trời. Chồi ra mầm hạt tựa cọng cỏ gà trắng báo hiệu mưa rào. Một khi rễ bám vào đất, sỏi đá hay mùn màu là xoan tự ngoi sống.

Xoan có thể gieo hạt ươm cây. Song óng bên nhau thẳng dáng trúc quân tử, xoan nơi vườn ươm chờ khép năm qua Rằm tháng Giêng là tách gốc. Thuổng lưỡi bén hoặc cuốc mỏ dài, phập xoáy hố đủ sâu ủ rễ, gạt đất vụn, lựa thế cây đứng thẳng, giẫm lèn chặt cổ thân gốc. Đôi gáo dừa nước mát cho đất mau liền thổ và rễ tơ nhanh bén.

Vợ chồng son mới tách bếp riêng liền trồng sẵn dăm chục gốc xoan vào vạt đất thừa thẹo rộng xoay xỏa mấy cữ bàn chân dịp mưa xuân. Bền bỉ chờ. Thời gian là tiền, thứ tiền xu bỏ ống. Tiền xu găm hy vọng vào bóng rợp xoan với đám rễ dũi ngầm trong đất...

Cây xoan giống như chiếc cần câu dựng ngược đơn độc. Trâu bò không giẫm, trẻ con không ngứa tay lay gốc. Nửa tuần trăng ngọn bật chồi mầm xanh ngọc, tiếp vài ngày nữa, quầng lá xùm xòa xanh thậm. Thân xoan phổng phao dậy thì lớn như lôi. Cành nhánh bất ngờ đâm ngang từ các mắt lá cũ.

Bẵng đi năm bảy vụ cày, đứa con đầu ê a lớp một, đứa kế lẫm chẫm, mái gồi lợp tạm cũng bắt đầu rỉ rả thấm dột là khi người ta nghĩ đến việc dựng lại ngôi nhà mới lợp ngói. Hàng xoan ngón tay ngày nào giờ cức** bốn năm chét dư sức cột cái, cột quân, quá giang, xà đại...

Đồng xu tiết kiệm trị giá bằng thời gian một phần mười đời người, giờ là tiền đống. Xoan đẵn sơ chế hay bán cây đứng có thể quy đổi ra thóc, ra ngói, vôi, xi-măng, cát, gạch và những buổi làm công.

Sau cây tre, xoan là cây hữu thiết từ trong số phận. Cây phủ một màu tím vòm trời ngôi làng Bắc Việt. Gỗ mềm nhưng dai dẻo, chẳng nỡ mòn răng cưa lưỡi đục. Chịu đựng mưa nắng cả trăm năm. Gia tăng sức bền gỗ xoan cũng dễ dàng như thuộc tính người nông: ngâm bùn ao hoặc ủ rơm, đốt vỏ khi cây vừa đốn hạ. Ngâm hay đốt vùi trong lửa rơm, đều dùng được cả phần rác gỗ. Bùn phân hủy dưỡng chất nguyên sinh. Lửa hun nóng khiến độc tố vỏ xoan thấm ngược.

Lá xoan ủ chín trái cây, làm phân sinh học, tắm ghẻ thuở cởi truồng đến ngày làm lính vẫn chưa thôi. Khói lá xua ruồi muỗi, hun tẩm nan tre rổ rá giần sàng khỏi mối mọt, cành làm củi đun cám lợn, hàng rào, thân gỗ dựng nhà, xẻ ván cánh cửa, song cửa, hòm khóa chuông, chạn bát, hòm quạt thóc. Rễ bạnh của phần gốc làm thủ rìu, tông đục, chuôi liềm, chuôi dao.

Giường cưới gỗ xoan trải chiếu cạp điều, vợ chồng trẻ đan thân tỉnh giấc đêm mùa xuân nghe mưa đẫm mầm xoan. Tiếng trống chèo bung bung, bì bõm ao đình sóng sóng hoa xoan rối múa. Ngân nga đào lệch đưa tình choáng váng trai làng tan nát tình xoan.

Dẻo trong bánh tro Đoan ngọ, sắc mật ngần ngận vị than tro trái xoan.

Lên Tây Bắc đường kháng chiến phục hồi theo dấu xe thồ xanh bóng xoan. Khu khẩn hoang ồn náo công trường: khai thác đá, khai thác rừng. Bộ đội miền Nam tập kết hạ sao. Nông dân Hưng Yên, Nam Hà. Thanh niên Hải Phòng, Hà Nội bỗng lấn vào nhau đời sống chốn bán sơn địa.

Động cơ diesel chăng bóng điện sáng dọc mấy ngõ xoan.

Nhà mới mọc lên liền dây phơi phật phờ trắng tã trẻ con chăng nối giữa những cây xoan hàng rào. Ngả bóng mát nghiêng thềm xoan che đám trẻ bắn bi, ô ăn quan, đánh chuyền đánh chắt.

Tôi lầm lũi lớn lên cùng vị đắng ngăm rễ xoan của dong riềng ngô khoai trồng dưới bóng xoan. Xoan xếp hai hàng dọc con đường đất chạy vào trang trại. Xoan quần tụ giao cành cuối nương chè thành vạt rừng nhỏ cho bầy dê nằm ngủ trưa hè tránh nóng. Xoan mọc hàng rào, xoan nương góc ruộng, lạch nước, bờ ao...

Bời bời gió. Mưa hoa xoan tím đẫm tuổi đầu trần chân đất, lọt giữa trang giáo khoa thư tím chân trời hoang lộng lô xô đồi núi. Xao xác buổi heo may xoan nhuốm sắc, tôi mới hiểu chẳng lá cây nào xanh mãi.

Cầm xác lá nhẹ bẫng, tôi chưa biết dưới lớp vỏ cây nứt dăm nâu mốc kia vòng sinh trưởng thêm một lần khép. Ngước lên vòm cao tua tủa đầu cành xoan mảnh khảnh sần đen, mắt mẹ lấp lánh. Bàn tay giơ lên ngang trán, chẳng biết ngón tay mẹ gầy hơn, hay đầu cành xoan gầy hơn.

Bếp củi liu riu chờ mẹ về chợ nhóm cành xoan khô giữa đường xoan khét vị khoai vùi, tôi mơ hoa xoan rụng trong thơ Nguyễn Bính, tôi thương mình cô độc như cô bé quàng khăn xòe tay ôm sợi khói bên chiếc xoan èo uột giữa khúc đê vòng mãi mãi tranh Lưu Công Nhân.

Từ núi xanh chim đầu trắng về nhằn trái chín đậu trĩu cành xoan. Rồi chim đầu trắng bay đi để lõi hạt gỗ rơi lao xao con đường tới lớp học như sỏi vụn. Bán thường xanh như vài loài cây trút lá từ chớm thu, cây xoan mùa đông gợi miên man khắc khổ, u sầu. Sáng oằn mình trong gió bấc, cành xoan chạm cành xoan lậc cậc cố làm rớt mấy chùm quả khô đen cuối cùng. Chiều xoan quắt xám, gân guốc, nứt nẻ, khô mốc y cẳng chân, cánh tay thợ cày dầm bùn hong nắng phơi sương...

Đường xoan chiều kia xuất hiện người đàn ông tập kết tóc trắng, ngộn vòng khăn quanh cổ, đến từ lâm trường khai thác gỗ. Hình như chưa quá năm mươi. Lui cui ông gom hạt xoan chim trời nhằn hết cùi còn trơ vỏ gỗ thả vào vỏ lon nhôm. Thi thoảng ông lại ôm ngực ho thốc. Mấy chị em tròn mắt, hóa ra mê hạt xoan không chỉ riêng mẹ. Còn lạ hơn khi ông gọi xoan là cây sầu đông, cây đinh hương Ba Tư, cây tuyết tùng trắng...

Lại gần, xóc xóc lon hạt xoan, ông chìa ra mấy thanh kẹo màu nâu khía rãnh chia ô vuông thơm đắng. Đó là món chocolate đầu tiên tôi biết. Nụ cười lắng đắng. Ánh mắt nâu chìm chìm hướng nơi chân trời. Lặng lẽ ông rút túi ngực ra chiếc kèn Harmonica xoa bên má mình như đang âu yếm ai...

Thứ âm thanh lạ lùng, hòa tan vào núi đồi mùa đông, lay động con đường sầu đông khiến tôi chợt lắng, quên đi hiện tại, hít sâu lấy từng nốt nhạc. Dòng nước xanh xanh.

Ông qua nhà mượn thày mấy lượt sách cũ trong rương: Từ điển Bách khoa tiếng Pháp và mấy bộ truyện Tàu. Ôm vòng bếp lửa, giữ cơn ho trong ngực. Hút thuốc lá cuốn sâu kèn, mời thày bao bạc Thủ Đô. Biết chuyện về ngôi nhà cổ gỗ xoan, ông cởi mở kể với thày về nhà rường Nam bộ. Và biếu thày xấp tài liệu lâm sinh, cách thức chăm coi vườn rừng sầu đông đủ gỗ làm nhà.

- Cây gỗ thẳng dùng việc thẳng. Cong dùng việc cong. Cây cong dù to khi dùng việc thẳng thì sẽ cong lúc trái gió trở trời.

Ông tóc trắng tích cóp hạt sầu đông ngâm nước tro bếp, phơi khô rồi đánh bóng bằng cát mịn, nhuộm màu ngũ sắc. Hạt sầu đông lấm lem bỗng hóa ngọc bích, saphire. Kim khâu giày luồn sợi chỉ khâu vỏ bao xi-măng tước nhỏ tẩm sáp ong qua từng hạt sầu đông màu thành chuỗi dài.

Vô số chuỗi hạt sầu đông. Chuỗi nọ liền chuỗi kia giăng phơi trước hiên phòng chỉ huy lâm trường. Chẳng biết ông tóc trắng đã làm gì chúng.

Thì mưa xuân ẩm ướt. Đất trời dịu chuyển đổi sắc màu. Đầu cành khô đen trơ trụi dường như ngậm nước, một vài gạc non he hé. Mẹ bảo đấy là xoan đang thì “chụm chân chó”.

Lãng qua vài sáng mưa, từ chấm gạc lá non bỗng bừng xòe căng mởn, mỗi ngày một thay hình. Lộc xuân đâu có thể chờ thêm. Dịu ấm mưa phùn, lá xoan mừng reo múa vẫy.

Mê mải hẹn hò, đắm đuối lễ hội, một tinh mơ ta bỗng cảm giác hương xoan đắng thoảng, ngát buồn. Có gì đó vừa đậu mơ hồ trên tóc, đưa tay vuốt nhẹ, cánh hoa xoan rơi, ta nhìn lên: kìa vòm tím trắng đê mê, rộn cánh ong bay giữa quầng lá xanh lấp lánh. Ta muốn hôn ai đó vô cùng. Tan ra cùng hương xoan. Và gửi tình xoan đến với người cũng có xoan...

Gió nâng tóc bay dài thiếu nữ. Gió tung ngất ngàn cánh xoan mỏng bời bời lưng trời. Gió và hoa. Mưa và tóc. Xác hoa xoan rắc tím ngõ quê. Còn quá trẻ, chẳng biết tình si miền thượng du lam lấm, mà bước chân tôi đã sợ hoa đau dưới gót giày. Lớn lên thấm thơ Việt hai màu hoa quê tím nổi danh đều gắn với tình yêu trắc trở. Chát của sim, đắng của xoan để mãi người sau day dứt xót lòng.

Vang xa một sáng xuân nhiều gió, tiếng Harmonica vọng cố hương. Âm ba một dòng kênh xanh. Ông tóc trắng cao hứng cho tôi thử cây kèn. Giảng giải:

- Thổi Harmonica phù phù, choe chóe dễ ợt à. Kẻ gạo cội chơi Harmonica hơi thở điều hòa, tâm hồn thanh tịnh. Bởi, nốt nhạc Harmonica là hơi thở con người. Y như chùm hoa sầu đông lay động phụ thuộc vào gió... Harmonica hợp với mọi không gian giống hoa sầu đông khoe sắc mọi nơi không lạc lõng...

Long trọng vẻ bí mật, ông tóc trắng giơ lên một hộp giấy đỏ, bắt ba chị tôi nhắm mắt. Ông quàng vào cổ mỗi chị một vòng hạt sầu đông ngũ sắc. Cười mê, các chị bẽn lẽn nhìn ông.

Chuỗi hạt hoa sầu đông là món đồ trang sức đầu tiên các chị tôi được tặng.

Gói cánh hoa xoan vào khăn tay mới tập thêu những bông hoa xoan, các chị chơi trò thổi xôi nếp cẩm. Cơm nếp cẩm ủ men nên rượu cẩm. Mấy chị em cùng ngây ngây. Say lả nên để bọ chét đốt đỏ sần khuôn mặt. Tôi không hiểu sao mùa hoa xoan lại sinh ra lũ ký sinh nhỏ xíu, nâu bóng, nhảy tanh tách lẩn khuất nếp áo quần. Bị bọ chét chích đau nhói, các chị ca cẩm đổ tội cho hoa xoan. Ừ hoa xoan duyên thắm thế mà lại song hành cùng bọ chét tinh ranh.

Giữa chấm hoa, trái xoan tí hin lớn dần, xanh bóng hình trứng, to bằng đầu ngón út. Mặt trái xoan ai ví chẳng vô tình. Hoa miên man nên quả chi chít. Từng chùm gợi ngon trĩu gọi mời mà chẳng thể ăn. Buồn ơi tò mò, tôi bắt chước chim đầu trắng nếm trái xanh trái chín. Ngọt đắng, tràn ứ vị xà-phòng rợn não. Không phải chim ăn được là người ăn được.

Xoan chín thẫm ánh mật chuyển sắc nâu vàng rồi dần dần đen cứ lưu luyến bám mãi đầu ngọn đến tận mùa xuân mới. Cùng cành xoan mẹ, cả hoa, cả lá xanh, cả chùm quả mùa cũ cùng xúm xít nương nhau...

Cữ rét nàng Bân dấm dứt mưa đêm, cả nhà chuẩn bị đi ngủ thì ông tóc trắng gõ cửa. Ướt. Gương mặt đanh bợt. Điếu thuốc cuốn rung rung châm không kịp bén lửa.

Chuyện riêng. Thày pha cà phê, tín hiệu của việc không bình thường. Trao chiếc vali da màu vàng, ông nuốt khan.

- Đây là những kỷ vật riêng, vì hoàn cảnh đặc biệt tôi không thể mang theo. Nay xin đặt cả vào anh chị, nhỡ ra sau này còn gặp lại...

Tiếp nữa là xấp tài liệu in đá.

- Tài liệu lâm sinh liên quan đến cây sầu đông. Anh đọc sẽ hiểu. Sầu đông sinh khối tăng trưởng nhanh nên hay nứt nẻ trong quá trình sử dụng... Khắc chế điều này khi chăm sóc cũng dễ. Hơn nữa, khi trồng vườn muốn năng suất cao, cần chú ý đốn tỉa. Khí hậu miền Bắc làm nhà gỗ xoan là đúng cách lắm.

Ông quay lại từ biệt mấy chị em tôi ngồi lố nhố trong màn. Nháy mắt, ông chạm râu vào má và mở bàn tay đang nắm chặt của tôi đặt cây Harmonica, rồi đỡ ngón khép lại. Cây kèn lạnh buốt giữa bàn tay bỗng tóa mồ hôi. Ngần ngừ, ông bước qua bậc cửa, các chị nhao theo, chầm giữ khóc òa.

Năm đó, những người lính tập kết hạ sao lẻ tẻ rời khỏi lâm trường. Sự vắng mặt đột ngột, bí ẩn của họ gây nên xáo trộn căng thẳng, song chẳng ai dám công khai.

Mùa hạ, xoan được thày tỉa cành, băm sẹo lên các thân cây lớn phổng cho chắc gỗ.

Mùa thu, vườn xoan trải thảm lá vàng thắm, mẹ trầm tư vỗ về từng cây. Đây cây xoan tơ thẳng tưng lực lưỡng như cột điện được tin tưởng. "Chú mày làm cây cột cái nhé. Ta yêu. Mái nhà nặng lắm đấy!". Kia cây xoan đọn đứng nơi đất sỏi, mẹ ân cần. "Chú chắc nịch thế này, đứng ngoài hiên làm cột quân cho ta. Ngoài hiên, đã gió mưa, lại nắng nung nữa. Phải dai bền mới không bị nứt nẻ!".

Mẹ nhắc tín ngôn dưới bóng xoan. Lấy vợ đàn bà làm nhà gỗ xoan. Tôi từng thắc mắc lấy vợ không lấy đàn bà thì lấy đàn ông hay sao. Lật chữ tìm ẩn ngữ, mới thấy sâu sắc chính là điều giản đơn.

Xoan vườn lần lượt đốn hạ chờ một ngày chưa xác định phát mộc. Không có tiền thuê thợ sơn tràng, tôi phụ giúp thày đào đất quanh gốc xoan, chặt rễ tận dụng phần gỗ âm cứng chắc khóa đế cột khỏi nứt nẻ. Hai bàn tay tứa máu, phồng nước, không đỡ nổi cây kèn.

Tôi thắc thỏm ngày nào sẽ đẵn xoan dọc đường vào trang trại dựng nhà. Thày mẹ mấy lần tính toán, nhưng đã không đụng rìu. Ngôi nhà gỗ xoan được phục dựng sau khi tôi lớn xa nhà. Con cháu hiệp thợ mộc Tràng Sơn xưa từng làm nhà cho ông bà nội, tìm đến giúp thày mẹ.

Con đường xoan một vệt mây tím vắt ngang hai mé đồi. Vắt ngang hai miền đời tôi hư - thực. Chị em tôi chơi thổi xôi nấu cơm ở đó. Mối tình đầu của các chị hẹn hò ở đó. Người yêu thương, bạn bè đều qua đó để vào nhà. Tôi khoác balô ra đi trên con đường ngày xoan chưa kịp xanh êm trước tuyệt vọng ánh mắt người thân.

Mỗi mùa hoa xoan ngân tím tiếng kèn Harmonica.

Thổi kèn cơn mưa hoa tím, tôi hình dung gương mặt trái xoan thiếu nữ chân trời. Bộ váy áo dệt hoa xoan. Chân trời kết của bao nhiêu vòm xoan - linh hồn của màu xanh xứ sở tung hoa trên các mái làng Bắc bộ rêu phong.

Vali da vàng vẫn chiếm một chỗ trong chiếc rương to trên gác lửng gian buồng. Sau năm 1975, lính tập kết hạ sao tìm lại làng đồi.

Người đàn ông tóc trắng bặt im.

Rồi chiều xuân nắng có cô gái áo lụa bà ba đen ngồi xe ôtô của huyện đưa về gặp thày mẹ. Chị nhận lại chiếc vali ổ khóa đã bong lớp mạ. Sách vở, ảnh chụp. Và hơn chục chuỗi vòng hạt sầu đông ...

Ngôi nhà gỗ xoan tân tạo, thày mẹ tháo dỡ đưa về quê dựng trên nền nhà cũ. Nơi ngày xưa cụ nội lập làng. Khu khẩn hoang một thời ồn ã, giờ thưa vắng. Người già ngồi tựa cửa. Trẻ con ngoáy mũi trước ngõ nhà. Thanh niên dồn về thành phố.

Lâu lắm tôi không trở lại làng đồi. Trở lại góc hoa xoan vườn mẹ thuở dùng dắng những xoan. Nghe nói hàng xoan già đứng dọc đường vào trang trại nguyên vẻ u sầu. Cái cây của tuổi thơ tôi, cây trẻ chưa kịp tròn, thân cây già lõi đã khô bộp, chẳng ai muốn đốn.

Người ta bảo cây cũng biết nhớ người.

Vườn mẹ sang mùa tím lộng vòm xoan...

* Ca dao

**Cức: Chật

Tuỳ bút của Nguyễn Tham Thiện