Nhớ thời xây dựng Thủy điện Thác Bà

Nhà máy Thủy điện Thác Bà chính thức khởi công xây dựng ngày 19-8-1964. Hàng nghìn công nhân, lao động và bộ đội chuyển ngành đã hăng hái, tình nguyện về đây cống hiến sức trẻ của mình cho việc xây dựng công trình trọng điểm của đất nước. Khi đế quốc Mỹ tiến hành chiến tranh phá hoại miền Bắc lần thứ nhất, công trình Thủy điện Thác Bà là mục tiêu trọng điểm đánh phá của máy bay. Toàn công trường phải chuyển hướng, vừa xây dựng, vừa chiến đấu.

Trong ký ức của Anh hùng Lao động Thái Phụng Nê: “Lúc ấy đi đâu, làm gì chúng tôi cũng có cây súng trường bên cạnh, nghe còi báo động là xách súng nhảy xuống giao thông hào, chờ máy bay nhào xuống là bắn. Có lần địch ném bom vào công trường, làm chết 37 cán bộ, công nhân, xác đồng nghiệp nằm la liệt trên mặt đất. Đau xót lắm!”.

Lực lượng tự vệ công trường đã phối hợp với bộ đội chủ lực và Tỉnh đội Yên Bái chiến đấu kiên cường, dũng cảm, trực tiếp bắn rơi 2 máy bay Mỹ. Do số lượng công nhân hy sinh và bị thương lớn, công trường phải ngừng thi công từ tháng 9-1966 đến tháng 9-1968.

Khi Tổng thống Mỹ tuyên bố buộc phải ngừng chiến tranh phá hoại miền Bắc, ngồi lại đàm phán với Việt Nam tại Paris, Bộ Chính trị đã quyết định: Đẩy mạnh xây dựng Nhà máy Thủy điện Thác Bà để sớm có thêm nguồn điện mới, động viên cán bộ, công nhân công trường nỗ lực phấn đấu và phát huy sáng kiến, bù lại thời gian ngừng thi công 2 năm.

Ông Thái Phụng Nê khi đó là Trưởng phòng Kỹ thuật và các kỹ sư cùng chuyên gia Liên Xô đã nghiên cứu đề xuất giải pháp: “Đắp bờ bao ngăn nước hạ lưu ở gian máy, tranh thủ lắp Tổ máy số 1”. Ông Nê được ủy quyền báo cáo phương án với Ban Công nghiệp Trung ương. Ban đã mời đại diện 3 bộ: Thủy lợi, Xây dựng, Điện - Than và một số cán bộ khoa học liên quan dự họp. Mọi người đều hoan nghênh và nhất trí thông qua. Sáng kiến này đã tạo điều kiện để cuối tháng 2-1970 lấp sông và cuối năm 1971 đưa Tổ máy số 1 vào vận hành, rút ngắn thời gian thi công 1 năm.

Trong quá trình xây dựng Thủy điện Thác Bà còn có nhiều sáng kiến, đề xuất quan trọng khác, như: “Thay cát sỏi trong đập bằng đá đổ”. Trong đập đất đá của Thủy điện Thác Bà có trụ đá làm từ đá đổ, ở giữa có lõi đất sét để nước không thấm qua được, còn gọi là đập đất đá lõi giữa bằng đất thịt (hay đập đất đá có lõi giữa). Giữa trụ đá với lõi đất có 3 lớp chuyển tiếp, cát - sỏi - cát sỏi. Trên dòng sông Chảy có nhiều bãi cát sỏi, có thể khai thác lấy làm trụ trong đập. Tuy nhiên, để khai thác đủ được lượng cát sỏi cũng rất khó, giá thành cao, vận chuyển xa. Tại thời điểm đó, các mỏ khai thác đá có thể khai thác thêm, đã xuất hiện sáng kiến thay cát sỏi bằng đá đổ, góp phần giảm cự ly vận chuyển, giảm giá thành.

Ngoài đập chính, Thác Bà có các đập phụ là đất đồng chất. Đất đắp đập lấy trên các đồi tre nứa (sau khi phát đồi, hạ tre nứa). Vì nứa giữ nước nên đất ẩm. Nếu dùng đất ẩm để đắp thì dung trọng không đạt yêu cầu thiết kế. Một sáng kiến đặc trưng “made in Vietnam” đã xuất hiện: Rang đất để đắp đập, giảm độ ẩm của đất. Đất trước khi đem đổ vào đập cho trượt đều trên 1 tấm tôn đặt nghiêng, dưới tấm tôn dùng nứa để đốt…

Với nỗ lực, vượt khó, tích cực đưa ra đề xuất, sáng kiến, 3 tổ máy đã lần lượt hoàn thành có tổng công suất là 108MW. Nhà máy Thủy điện Thác Bà khi đó trở thành nhà máy chủ lực trong hệ thống điện quốc gia. Năm 1972, đế quốc Mỹ tiến hành cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc lần thứ 2, tất cả các cơ sở điện lực đều là mục tiêu phá hoại, hủy diệt của chúng… Đế quốc Mỹ không thể ngờ rằng, dưới đống đổ nát hoang tàn, Thủy điện Thác Bà vẫn có sức sống kỳ diệu, cung cấp điện cho các tỉnh phía Bắc, nhất là cho Thủ đô Hà Nội, phục vụ chiến đấu, góp phần làm thất bại cuộc tập kích chiến lược bằng B52 của đế quốc Mỹ cuối năm 1972.

Nhờ sự giúp đỡ của Liên Xô, năm 1975, toàn bộ nhà máy được sửa chữa, phục hồi hoàn chỉnh, đạt công suất và sản lượng theo thiết kế ban đầu, đảm bảo cung cấp điện trong thời kỳ hậu chiến, phục hồi kinh tế đất nước.