Bài cuối: Hoàn thiện khung pháp lý, mở đường cho điện hạt nhân trở lại

Điện hạt nhân - Mắt xích còn thiếu trong bức tranh năng lượng quốc gia

Việt Nam đang đối mặt bài toán nan giải giữa nhu cầu năng lượng tăng nhanh và yêu cầu giảm phát thải khí nhà kính. Theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh, mục tiêu cụ thể là cung cấp đủ nhu cầu điện trong nước, đáp ứng mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội với mức tăng trưởng GDP bình quân khoảng 10,0%/năm trong giai đoạn 2026 - 2030, khoảng 7,5%/năm trong giai đoạn 2031 - 2050.

Dự báo đến năm 2030, điện thương phẩm đạt 500,4-557,8 tỷ kWh; điện sản xuất và nhập khẩu khoảng 560,4-624,6 tỷ kWh; công suất cực đại đạt 89.655-99.934 MW. Đến năm 2050, các con số này có thể tăng gấp đôi, với công suất cực đại đạt 205.732-228.570 MW.

Trong khi đó, năng lượng tái tạo như điện gió, điện mặt trời phát triển mạnh nhưng phụ thuộc vào thời tiết, chưa thể đảm bảo cung ứng nền ổn định; than và khí hóa lỏng (LNG) lại đối mặt áp lực nhập khẩu, biến động giá và yêu cầu giảm phát thải.

Điện hạt nhân đóng vai trò quan trọng trong đảm bảo an ninh năng lượng và giảm phát thải (Ảnh minh họa)

Điện hạt nhân - với khả năng phát điện ổn định, không phát thải CO₂, hiệu suất cao và vòng đời dài được giới chuyên gia đánh giá là mảnh ghép không thể thiếu trong cơ cấu năng lượng bền vững. Nhiều quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp, Anh, Trung Quốc đang quay lại hoặc mở rộng công suất điện hạt nhân để bảo đảm an ninh năng lượng dài hạn.

Tuy nhiên, như các bài trước đã phân tích, rào cản lớn nhất với điện hạt nhân không chỉ nằm ở công nghệ hay vốn đầu tư, mà còn ở cơ chế giá và khung pháp lý. Chính vì vậy, Việt Nam cần một hành lang pháp lý đủ mạnh, bao quát toàn bộ các khâu từ cấp phép, xây dựng, vận hành đến đến giám sát an toàn, xử lý chất thải và ứng phó sự cố.... Do đó, Dự thảo Luật Năng lượng Nguyên tử (sửa đổi) được xem là mảnh ghép cuối cùng để Việt Nam có thể tái khởi động chương trình điện hạt nhân một cách chủ động, an toàn và hiệu quả.

Những điểm mới quan trọng trong Dự thảo Luật

So với Luật năm 2008, Dự thảo Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi) năm 2025 bổ sung hàng loạt nội dung mang tính đột phá, phù hợp với xu hướng quốc tế và định hướng phát triển mới của Việt Nam.

Thứ nhất, về cơ chế giá và thị trường điện hạt nhân: Lần đầu tiên, Dự thảo Luật cho phép Chính phủ ban hành cơ chế giá điện hạt nhân riêng biệt, linh hoạt theo từng loại hình công nghệ, quy mô và giai đoạn đầu tư. Cơ chế này có thể bao gồm điều khoản đàm phán giá (PPA) dài hạn, thậm chí áp dụng mô hình bảo lãnh giá sàn - giá trần để chia sẻ rủi ro giữa Nhà nước và nhà đầu tư. Đây là bước tiến lớn, đặt nền tảng cho việc hình thành thị trường điện hạt nhân cạnh tranh nhưng có kiểm soát, tương tự các nước OECD đang áp dụng.

Thứ hai, về chính sách đầu tư và tài chính: Dự thảo Luật bổ sung quy định cho phép áp dụng mô hình hợp tác công - tư (PPP) đối với các dự án điện hạt nhân, đồng thời mở đường để doanh nghiệp tư nhân trong nước và nhà đầu tư nước ngoài tham gia liên danh với doanh nghiệp nhà nước trong khâu xây dựng, vận hành, bảo dưỡng. Đây là thay đổi căn bản so với mô hình độc quyền Nhà nước trước đây, tạo điều kiện huy động vốn xã hội hóa và công nghệ quốc tế.

Thứ ba, về cơ chế an toàn và giám sát: Dự thảo thiết lập Cơ quan pháp quy độc lập về năng lượng nguyên tử, bảo đảm tách bạch giữa chức năng quản lý nhà nước và thực thi kỹ thuật, tuân thủ khuyến nghị của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA). Đồng thời, tăng cường cơ chế báo cáo Quốc hội, công khai thông tin, và tham vấn cộng đồng, giúp nâng cao niềm tin xã hội - yếu tố quyết định sự chấp nhận của công chúng với điện hạt nhân.

Thứ tư, về đào tạo và phát triển nguồn nhân lực: Luật mới nhấn mạnh yêu cầu xây dựng chương trình đào tạo chuyên sâu, chuyển giao công nghệ và hợp tác quốc tế trong vận hành, an toàn, quản lý chất thải. Đây là bước đi cần thiết để bảo đảm năng lực nội sinh khi Việt Nam khởi động lại dự án điện hạt nhân trong thời gian tới.

Ngoài ra, Dự thảo Luật còn khẳng định điện hạt nhân là chiến lược quốc gia, mở rộng hành lang pháp lý cho phát triển an toàn - an ninh - hiện đại, đồng thời tạo cơ chế đặc thù, chuyển đổi số và nội địa hóa công nghệ, hướng tới hình thành ngành công nghiệp hạt nhân Việt Nam.

Quốc hội xem xét thông qua Luật Năng lượng Nguyên tử (sửa đổi) tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV

Kỳ vọng tác động khi Luật được thông qua

Nếu Luật Năng lượng Nguyên tử (sửa đổi) được Quốc hội thông qua tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, đây sẽ là bước ngoặt trong chiến lược năng lượng quốc gia, mang lại nhiều tác động tích cực:

Về an ninh năng lượng: Theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh, đến năm 2050, Điện hạt nhân có thể đạt từ 10.500 - 14.000 MW, chiếm tỷ lệ từ 1,4 - 1,7 % tổng công suất các nhà máy phục vụ nhu cầu trong nước, giúp giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch và nhập khẩu LNG. Việt Nam sẽ có thêm một “nguồn điện nền” ổn định, vận hành liên tục, hỗ trợ tích hợp tốt hơn các nguồn năng lượng tái tạo.

Về khía cạnh kinh tế - đầu tư: Với khung pháp lý và cơ chế giá rõ ràng, Việt Nam có thể thu hút dòng vốn đầu tư chiến lược từ Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp hoặc Nga - những quốc gia có thế mạnh công nghệ hạt nhân. Các dự án điện hạt nhân, khi triển khai, sẽ tạo chuỗi giá trị công nghiệp nội địa, kéo theo hàng chục ngành công nghiệp phụ trợ, kỹ thuật cao.

Về cam kết môi trường và phát thải ròng: Theo tính toán của Viện Năng lượng, một nhà máy điện hạt nhân công suất 1.000 MW có thể giảm hơn 6 triệu tấn CO₂ mỗi năm so với điện than. Việc tái khởi động chương trình điện hạt nhân sẽ giúp Việt Nam giảm áp lực nhập khẩu tín chỉ carbon, tiến gần hơn mục tiêu Net Zero vào 2050.

Về vị thế và tầm nhìn quốc gia: Khi có khung pháp lý hiện đại, Việt Nam có thể chủ động tham gia chuỗi giá trị hạt nhân khu vực, đồng thời chứng minh năng lực quản trị và kiểm soát an toàn ở đẳng cấp quốc tế. Đây là điều kiện quan trọng để Việt Nam trở thành trung tâm công nghiệp - năng lượng mới ở Đông Nam Á.

Việc Quốc hội xem xét thông qua Luật năng lượng nguyên tử (sửa đổi) tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV cho thấy sự quyết tâm lớn của Đảng, nhà nước trong việc tái khởi động chương trình điện hạt nhân hướng đến hiện thực hóa cam kết Net Zero vào 2050 và đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia, phát triển xanh bền vững.

Luật được thông qua sẽ tạo một hành lang pháp lý vững chắc, đồng bộ, phù hợp với chuẩn mực quốc tế, là điều kiện tiên quyết cho một giai đoạn phát triển mới của ứng dụng NLNT vì hòa bình. Đây là nền tảng để Việt Nam tiếp tục nhận được hỗ trợ kỹ thuật, đào tạo nhân lực và phát triển hạ tầng hạt nhân từ IAEA, hướng đến mục tiêu phát triển điện hạt nhân an toàn, bền vững, phù hợp với Quy hoạch điện VIII điều chỉnh và định hướng phát triển năng lượng quốc gia.

Điện hạt nhân không chỉ là một lựa chọn kỹ thuật, mà là một quyết định chiến lược quốc gia. Muốn phát triển được, cần có đủ ba điều kiện: tầm nhìn chính sách, cơ chế giá hợp lý và khung pháp lý toàn diện.

Chính vì vậy, Luật Năng lượng Nguyên tử (sửa đổi) được xem là mảnh ghép cuối cùng để hoàn thiện hành lang pháp lý cho điện hạt nhân trở lại. Khi Luật được ban hành và các nghị định hướng dẫn được xây dựng đồng bộ, Việt Nam hoàn toàn có thể khôi phục chương trình điện hạt nhân trên nền tảng mới - an toàn, minh bạch và hiệu quả kinh tế cao. Đây không chỉ là sự trở lại của một ngành công nghiệp từng dang dở, mà còn là bước đi tất yếu trên con đường hướng tới nền kinh tế xanh, độc lập và bền vững.