Ngăn ngừa cựu quan chức trở thành quan tham

Năng lượng Mới số 420

Tiêu cực từ “cánh cửa quay”

Có rất nhiều bằng chứng về ảnh hưởng của các cựu quan chức trong các vụ án tham nhũng. Việc bổ nhiệm Leung Chin-man làm Giám đốc điều hành của New World China Land năm 2008 ở Hongkong với cáo buộc ông này thông đồng về lợi ích và trì hoãn lợi ích. Kết quả là Leung phải từ chức trong 2 tuần.

Công ty Halliburton của ông Dick Cheney - cựu Phó tổng thống Mỹ (trước đó là Bộ trưởng Quốc phòng và Chủ tịch, Tổng giám đốc Halliburton) được coi là đã kiếm bộn tiền từ việc thúc đẩy chiến tranh Iraq

Nhiều quan chức Mỹ chuyển sang giữ các vị trí nhạy cảm sau khi rời vị trí ở chính phủ như cựu Bộ trưởng Quốc phòng Dick Cheney sang làm nhà thầu quân sự, Linda Fisher, nguyên Phó giám đốc Cơ quan phòng ngừa thuốc trừ sâu và chất độc chuyển sang làm cho một công ty thuốc trừ sâu và công nghệ sinh học, đại diện cao cấp ở đảng Dân chủ Dick Gephardt rời vị trí ở nghị viện để làm nhà vận động hành lang và thành lập cơ quan vận động hành lang của mình. Công ty của ông đạt doanh thu gần 7 triệu USD trong năm 2010 từ các khách hàng như Goldman Sachs, Boeing, Visa Inc...

Người ta tính rằng, trong 50 năm qua có khoảng 70 quan chức cấp cao của Chính phủ Nhật nhận làm việc với các nhà cung cấp điện sau khi nghỉ hưu rời khỏi vị trí trong chính phủ. Tháng 4-2007, nước này thông qua một đạo luật ngăn chặn các quan chức nghỉ hưu nhận công việc mới ở các công ty mà trước đó họ có giao dịch chính thức.

Một báo cáo về lương của Tổ chức Doanh nghiệp độc lập liên bang Canada (CFIB) phát hiện rằng, những nhân viên dịch vụ công, hay còn gọi là người hưởng lương chính phủ, có mức lương cao hơn 10-15% so với những người cùng ngành nghề ở khu vực tư nhân. Các ngành được so sánh là nhân viên văn phòng, hành chính, vận tải công cộng. Canada rất chú trọng giảm biên chế, từ năm 2000 đến nay, họ đã giảm được khoảng 37.000 vị trí việc làm, tương ứng 8% tổng biên chế. Hiện tại, lương trung bình hằng năm của nhân viên trong các dịch vụ công của Canada dao động 51.000-69.000USD, trong khi khu vực tư 49.000-61.000USD. Chênh lệch về thu nhập công - tư mỗi năm ước tính bằng 20 tỉ USD. Điều này khiến nhiều người làm việc ở khu vực tư muốn sang làm việc cho khu vực công. Nhiều tổ chức ở Canada kêu gọi bình đẳng về thu nhập công - tư giữa những người làm công việc giống nhau ở hai khu vực công và tư.

Hiện nay “cánh cửa quay” càng được thế giới quan tâm do giám đốc điều hành các tập đoàn và đại diện các nhóm lợi ích đặc biệt đã xây dựng được mối quan hệ chặt chẽ với các cơ quan chính phủ, nhất là những người giám sát hoặc điều hành lĩnh vực có liên quan. Theo đó, cánh cửa quay từ khu vực tư sang chính phủ còn gọi là “cánh cửa quay ngược” có thể tạo ra xu hướng hỗ trợ doanh nghiệp trong việc xây dựng chính sách và thực thi quy định trong các vị trí trong chính phủ thực hiện việc giám sát doanh nghiệp nơi người được bổ nhiệm làm việc trước đây hoặc giám sát người được bổ nhiệm trước đây.

Gia tăng hệ thống pháp luật

Canada ban hành quy định: Để có được việc làm mới, các chính trị gia và người đứng đầu các cơ quan hành chính phải tuân thủ quy tắc đạo đức và giá trị dành cho nền công vụ, quy tắc phòng, chống xung đột lợi ích và việc làm sau khi rời vị trí công tác dành cho công chức. Chẳng hạn, đối với công chức ở vị trí điều hành, trong thời gian một năm sẽ không được gặp mặt ban giám đốc hoặc nhận việc làm với các cơ quan, tổ chức mà công chức đó hoặc thông qua cán bộ cấp dưới có các giao dịch chính thức trong thời gian 1 năm ngay trước khi thôi việc. Gần đây, quốc gia này cấm bộ trưởng, nhân viên làm việc tại các bộ, công chức cấp cao tham gia vận động hành lang trong vòng 5 năm. Ủy viên xung đột lợi ích và đạo đức có địa vị tư pháp hoặc bán tư pháp, có quyền phạt tiền những người vi phạm Luật Phòng, chống xung đột lợi ích và xem xét khiếu nại của người dân.

Chu Vĩnh Khang - cựu Ủy viên Bộ Chính trị Trung Quốc dù đã gây dựng mạng lưới ảnh hưởng khổng lồ, song vẫn không thể hạ cánh an toàn khi về hưu

Còn ở Tây Ban Nha, các quan chức cấp cao bị cấm làm trọng tài hay chuyên gia cho các thủ tục hành chính trong nhiệm kỳ công tác của họ. Australia yêu cầu quan chức, công chức không được tiết lộ những thông tin công vụ nhạy cảm, không được tiếp cận bên thắng thầu để thảo luận việc làm trong tương lai, đồng thời giới hạn thông tin cung cấp cho nhà thầu. Quan chức, công chức tham gia vào quá trình ra quyết định không được thương lượng về vấn đề việc làm cho đến khi quá trình ra quyết định được thực hiện. Công chức và nhân viên không được gạ gẫm, đòi quà tặng hoặc các lợi ích khác của nhà thầu, không được thiên vị cựu quan chức, công chức làm việc cho nhà thầu.

Tuy New Zealand không có luật riêng quy định các hoạt động “cánh cửa quay”, nhưng họ có một số quy định đặc biệt về mối quan hệ đối với các lĩnh vực nhất định. Luật Cấp phép cố vấn di trú của nước này cấm các bộ trưởng di trú, thứ trưởng di trú và các quan chức nhập cư trở thành cố vấn di trú trong thời hạn 1 năm sau khi rời khỏi vị trí việc làm ở chính phủ. Ở Mỹ, cựu quan chức, công chức không được nhận đền bù từ phía nhà thầu trong thời hạn 1 năm làm quản lý, nhân viên, giám đốc hay chuyên gia của nhà thầu nếu tại thời điểm trao hợp đồng trị giá trên 10 triệu USD, các thượng nghị sĩ và thành viên nội các sẽ có 2 năm không được tham gia vận động hành lang sau khi rời khỏi vị trí. Tuy nhiên có một lỗ hổng lớn trong quy định là những hạn chế này không áp dụng đối với các nhà hoạch định chính sách cấp cao.

Quy tắc ứng xử về vận động hành lang của Australia quy định: Các lãnh đạo cấp cao và tương đương sẽ phải trải qua 1 năm “làm nguội” trước khi thôi làm công chức, họ bị cấm tham gia vận động hành lang các đại diện của chính phủ về các vấn đề mà họ phụ trách. Nguyên bộ trưởng, thư ký quốc hội không được tham gia các các hoạt động vận động hành lang về các vấn đề mà họ phụ trách khi còn đương chức trong thời gian 18 tháng sau khi rời khỏi vị trí công tác, quy định tương tự đối với cựu công chức làm việc tại các văn phòng bộ, cố vấn quốc hội nhưng thời hạn là 1 năm.

Có lẽ Mexico là nước cẩn thận nhất trong quy định pháp luật, trong luật về trách nhiệm hành chính của quan chức, công chức sau khi họ rời khỏi vị trí công tác, quốc gia này quy định: “Không được lợi dụng ảnh hưởng hoặc giành lợi thế từ chức năng, nhiệm vụ của mình cho bản thân hoặc cho vợ (chồng) hay người thân trong phạm vi bốn đời, họ hàng bên gia đình vợ (chồng) hoặc các bên thứ ba mà công chức có quan hệ nghề nghiệp, lao động, công việc hoặc cho các đối tác hoặc công ty mà công chức hoặc những người được đề cập ở trên là hoặc từng là thành viên”.  Công chức cũng không được gạ gẫm, chấp nhận, trực tiếp nhận hoặc thông qua người khác nhận tiền, tài sản cá nhân hay tài sản thực tế với mức giá thấp hơn nhiều so với thị trường. Luật của bang Winconsin (Mỹ) còn cấm các cựu công chức xuất hiện trước cơ quan cũ trong vòng 12 tháng sau khi rời khỏi vị trí công tác. Các cựu quan chức của bang không được thảo luận, bàn công việc hoặc gặp gỡ công chức ở cơ quan cũ. 

Việt Nam đối phó như thế nào?

Nước ta đã ban hành một số văn bản pháp luật điều chỉnh các hành vi tiêu cực có thể phát sinh do hiện tượng “cánh cửa quay”, nhất là đối với quan chức, công chức, viên chức về hưu rồi chuyển sang làm việc cho khối tư nhân. Trong đó có Luật Phòng, chống tham nhũng (năm 2005), Luật Cán bộ, công chức (năm 2008), quy định cụ thể đối với các hành vi này được nêu trong Nghị định số 102/2007/NĐ-CP, ngày 14-6-2007 của Chính phủ về quy định thời hạn không được kinh doanh trong lĩnh vực có trách nhiệm quản lý đối với những người là cán bộ, công chức, viên chức sau khi thôi giữ chức vụ. Theo đó, người thôi giữ chức vụ được quy định thời hạn không được kinh doanh đối với hầu hết các lĩnh vực quản lý Nhà nước từ tài chính, ngân hàng, bưu chính, viễn thông, giao thông vận tải, y tế, giáo dục… Thời hạn không được kinh doanh đối với người thôi giữ chức vụ từ 6 tháng đến 24 tháng tùy theo lĩnh vực. Đối với các chương trình, dự án có thời hạn thực hiện trên 5 năm thì thời hạn không được kinh doanh kể từ khi người thôi giữ chức vụ.

Ở Việt Nam, ngày càng có nhiều cựu quan chức, công chức tham gia vào các hoạt động của doanh nghiệp, giữ các vị trí quan trọng trong doanh nghiệp. Khối tài chính, ngân hàng chào mời các cựu quan chức tham gia vào hội đồng quản trị nhằm khai thác kinh nghiệm quản lý ngành, các mối quan hệ cũng như uy tín của họ. Nguyên thứ trưởng Bộ Tài chính Lê Thị Băng Tâm làm Chủ tịch HĐQT Ngân hàng HDBank, cựu Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Cao Sĩ Kiêm làm thành viên HĐQT DongA Bank, cựu Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Lê Đức Thúy làm cố vấn cho Ngân hàng Cổ phần Á Châu (ACB). Ngay sau khi về hưu, cựu Bộ trưởng Kế hoạch và Đầu tư Trần Xuân Giá làm cố vấn, sau đó làm Chủ tịch HĐQT của ACB. Ngân hàng này còn mời ông Lương Văn Tự, nguyên Thứ trưởng Bộ Thương mại, nguyên Trưởng đoàn đàm phán WTO làm cố vấn. Nguyên Bộ trưởng Bộ Giao thông Vận tải Hồ Nghĩa Dũng tham gia Công ty Cổ phần Đầu tư Đèo Cả với tư cách cố vấn chỉ 8 tháng sau khi thôi giữ chức vụ Bộ trưởng.

Hiện nay, nhiều quan chức sau khi về hưu vẫn âm thầm hoặc công khai kinh doanh để rửa tiền tham nhũng có được khi đương chức. Khối tài sản bất minh khổng lồ được ném vào những dự án khổng lồ cốt để chứng minh sự giàu có của họ. Trung Quốc đang mạnh dạn điều tra nhóm đối tượng này. Ủy ban Kiểm tra Trung ương của Đảng Cộng sản Trung Quốc đề nghị xây dựng luật quản lý quan chức về hưu. Tháng 10-2014, Đảng Cộng sản Trung Quốc ban hành quy định cấm quan chức đã về hưu chưa đủ 36 tháng không được phép trở thành cố vấn hay thành viên ban lãnh đạo của các công ty tư nhân, nhất là các công ty có mối quan hệ hoặc kinh doanh trong lĩnh vực cựu quan chức công tác trước đây.

Nhìn từ nước láng giềng Trung Quốc, các cơ quan chức năng của nước ta cần làm rõ vai trò cố vấn của các cựu quan chức trong doanh nghiệp, ảnh hưởng của họ đến doanh nghiệp, các khoản thu nhập có được từ việc cộng tác hoặc điều hành doanh nghiệp. Bên cạnh đó, cần tích cực tuyên truyền để Nghị định 102/2007/NĐ-CP thật sự đi vào cuộc sống, góp phần ngăn ngừa hình thức tham nhũng tinh vi này.

Anh Khôi