Quỹ Phòng chống thiên tai: Cần cơ chế liên vùng để chia sẻ gánh nặng, sử dụng hiệu quả hơn

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng cực đoan, thiên tai xảy ra dồn dập, gây thiệt hại nặng nề cho nhiều địa phương, câu chuyện sử dụng nguồn lực phòng chống thiên tai lại được đặt ra với nhiều băn khoăn. Báo cáo của Cục Quản lý đê điều và Phòng chống thiên tai cho biết, tính đến tháng 9/2024, Quỹ Phòng chống thiên tai (PCTT) còn kết dư hơn 2.000 tỷ đồng. Con số này gợi ra một nghịch lý quỹ có tiền, thậm chí khá dồi dào, nhưng nhiều địa phương vẫn phản ánh thiếu kinh phí để đầu tư, sửa chữa công trình phòng chống thiên tai cấp bách, hay hỗ trợ người dân khắc phục thiệt hại sau bão lũ.

Sự tồn quỹ ở mức cao không phải năm nay 2024 mới xuất hiện. Trước đó, báo cáo tháng 5/2023 đã ghi nhận Quỹ PCTT cả nước còn dư khoảng 1.961 tỷ đồng. Như vậy, chỉ trong hơn một năm, số kết dư đã tăng thêm cả trăm tỷ đồng, nâng lên mức trên 2.000 tỷ đồng vào cuối 2024. Việc quỹ liên tục tích lũy, song hiệu quả sử dụng chưa được đánh giá rõ ràng, đang đặt ra yêu cầu cấp thiết về cơ chế quản lý, phân bổ và công khai minh bạch.

Bước sang năm 2025, áp lực từ thiên tai tiếp tục gia tăng. Trong tháng 9/2025, đã có 4 cơn bão liên tiếp, trong đó bão số 10 (Bualoi) được đánh giá là một trong những cơn bão mạnh nhất năm. Theo thống kê sơ bộ, thiệt hại do bão Bualoi và mưa lũ tại các tỉnh miền Trung - Bắc gồm Hà Tĩnh, Nghệ An, Quảng Trị, Lào Cai… lên tới hơn 8.016 tỷ đồng.

Trong tháng 9/2025, đã có 4 cơn bão liên tiếp, trong đó bão số 10 (Bualoi) được đánh giá là một trong những cơn bão mạnh nhất năm.

Tại Hà Nội, mưa lớn từ bão đã gây ngập úng cục bộ nhiều tuyến phố, nhiều điểm ngập sâu tới 0,6-1 m như đại lộ Thăng Long, khu Mỹ Đình - Thiên Hiền… Theo dự báo thời tiết, tháng 10 vẫn có nguy cơ xuất hiện thêm 1-2 cơn bão hoặc áp thấp nhiệt đới, gây mưa lớn diện rộng và lũ chồng lũ. Những diễn biến này đặt ra thách thức không nhỏ cho cơ chế ngân sách dự phòng, trong đó Quỹ PCTT sẽ là công cụ quan trọng nếu được sử dụng hiệu quả và kịp thời.

Trước áp lực đó, nếu cơ chế sử dụng quỹ còn chậm, thiếu linh hoạt hay không có điều tiết liên vùng, thì tiền nằm im trong tài khoản sẽ khó phát huy tác dụng khi thiên tai ập đến.

Quỹ địa phương thu - chi ra sao?

Tùy theo mức độ thiên tai cũng như quy mô phát triển kinh tế, Quỹ PCTT ở các tỉnh, thành phố có sự chênh lệch lớn.

Tại Lào Cai, sau 8 năm hoạt động, quỹ kết dư gần 11,7 tỷ đồng theo báo cáo tháng 1/2024. Năm 2023, tỉnh này giao nhiệm vụ thu gần 32 tỷ đồng (bao gồm cả truy thu năm 2022 hơn 18,7 tỷ), nhưng thực tế chỉ thu được 8,9 tỷ đồng, đạt 28% kế hoạch. Nguồn thu chủ yếu đến từ doanh nghiệp (gần 6,7 tỷ đồng). Cùng năm, Lào Cai chi gần 11 tỷ đồng, trong đó hơn 7,3 tỷ cho 15 công trình khắc phục hậu quả mưa lũ từ các năm trước, 3,2 tỷ cho hoạt động phòng ngừa như diễn tập, bảo trì trạm quan trắc. Giữa tháng 6/2024, ngay trước khi bão Yagi gây thiệt hại hơn 3.200 tỷ đồng, tỉnh dự kiến thu 35 tỷ đồng, chia thành hai đợt.

Ở các địa phương ít chịu ảnh hưởng của thiên tai, quỹ lại tồn dư lớn. Hà Nam cũ, đến cuối tháng 7/2024, sau 6 năm (2018–2023) đã thu gần 120 tỷ đồng, chi khoảng 35 tỷ, còn kết dư gần 86 tỷ đồng. Riêng năm 2023, Hà Nam thu hơn 21 tỷ đồng, nhưng chỉ chi 2,7 tỷ đồng.

Tại TP HCM, báo cáo số 20 tháng 7/2024 cho biết kết dư quỹ đến tháng 6/2024 gần 204 tỷ đồng, trong đó 6 tháng đầu năm thu hơn 28 tỷ đồng. Trong 8 năm, thành phố chi khoảng 95,4 tỷ đồng cho công tác phòng ngừa và khắc phục hậu quả thiên tai. Đầu tháng 8/2024, TP HCM còn ban hành quy định cứu trợ khẩn cấp: hỗ trợ 15kg gạo mỗi người/tháng, ba bình nước 20 lít, cùng nhiều khoản chi cho tu sửa cơ sở hạ tầng.

Đặc biệt, Hà Nội vừa phê duyệt kế hoạch thu - chi Quỹ PCTT năm 2025 với tổng thu dự kiến 27,86 tỷ đồng nhưng chi hơn 312 tỷ đồng. Trong đó, hơn 285,5 tỷ đồng là tồn quỹ chuyển từ năm 2024, còn lại gần 28 tỷ đồng từ nguồn thu mới. Thành phố dự kiến chi 2 tỷ đồng cho hoạt động phòng ngừa thường xuyên, 30 tỷ đồng cho ứng phó và cứu trợ đột xuất, và hơn 272 tỷ đồng dự phòng cho các tình huống vượt dự kiến hoặc hỗ trợ địa phương khác theo chỉ đạo.

Những con số này cho thấy, quỹ ở từng địa phương có sự chênh lệch rất lớn, nơi thừa tiền nhưng ít chi, nơi lại phải dựa vào tồn quỹ cũ để đáp ứng nhu cầu khẩn cấp. Điều này càng khẳng định tính cấp thiết của cơ chế liên vùng, liên tỉnh - để nguồn quỹ thực sự trở thành sức mạnh chung, chia sẻ gánh nặng và hỗ trợ nhanh cho người dân khi thiên tai ập đến.

Cần cơ chế liên vùng, liên tỉnh sẽ giúp những nơi có quỹ kết dư lớn bổ sung cho các địa phương thường xuyên chịu rủi ro, tạo nguồn lực chung ứng phó hiệu quả hơn.

Vì sao vốn nằm “chết”?

Theo quy định, Quỹ PCTT được hình thành chủ yếu từ sự đóng góp bắt buộc của tổ chức, cá nhân và các nguồn huy động hợp pháp khác. Cụ thể, các tổ chức kinh tế trong và ngoài nước trên địa bàn đóng 0,02% tổng trị giá tài sản (tối thiểu 500.000 đồng, tối đa 100 triệu đồng/tổ chức). Cán bộ, công chức, viên chức, người hưởng lương trong cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội đóng 1/2 mức lương cơ sở chia cho số ngày làm việc trong tháng. Người lao động tại doanh nghiệp đóng 1/2 mức lương tối thiểu vùng chia cho số ngày làm việc trong tháng. Người lao động khác đóng 10.000 đồng/người/năm.

Mục tiêu là tạo nguồn tài chính để chủ động ứng phó, khắc phục hậu quả thiên tai. Tuy nhiên, trên thực tế, việc giải ngân và sử dụng nguồn quỹ này vẫn còn nhiều hạn chế.

Một số nguyên nhân thường được nhắc tới là thủ tục rườm rà, quy trình thẩm định và phê duyệt chậm; cơ chế chi chưa linh hoạt, nhiều khoản mục chưa phù hợp với nhu cầu thực tế; sự phối hợp giữa các cấp còn thiếu đồng bộ. Không ít địa phương có nguồn thu quỹ khá lớn, nhưng thiên tai ít xảy ra nên chi không hết, dẫn đến tồn dư. Trong khi đó, những nơi thường xuyên chịu ảnh hưởng nặng nề thì lại thiếu nguồn lực, phải chờ phân bổ bổ sung hoặc sử dụng nguồn ngân sách khác.

Hệ quả là, trong khi người dân vùng lũ miền Trung hay đồng bằng sông Cửu Long vẫn còn chật vật khắc phục hậu quả bão lũ, thì một khoản tiền lớn của Quỹ PCTT lại nằm yên trong tài khoản. Điều này gây ra tâm lý băn khoăn về tính hiệu quả và công bằng trong sử dụng nguồn lực chung.

Để đồng vốn của Quỹ PCTT phát huy đúng ý nghĩa, vấn đề then chốt là tập trung vào những hạng mục cấp thiết, mang tính chiến lược. Thay vì để tiền “nằm chờ”, nguồn quỹ cần được chủ động phân bổ cho các công trình phòng chống thiên tai có tính phòng ngừa và bảo vệ lâu dài, chẳng hạn: Nâng cấp, củng cố hệ thống đê điều, hồ chứa, công trình tiêu thoát lũ – những “lá chắn” trực tiếp bảo vệ sản xuất và dân cư; Đầu tư trang thiết bị, phương tiện cứu hộ, cứu nạn, hệ thống cảnh báo sớm, công nghệ dự báo tiên tiến; Hỗ trợ nhanh cho người dân vùng thiên tai ổn định cuộc sống, phục hồi sản xuất sau bão lũ.

Đặc biệt, cần nghiên cứu cơ chế liên vùng, liên tỉnh, với những địa phương có quỹ kết dư lớn nhưng ít xảy ra thiên tai có thể chuyển bổ sung cho các địa phương thường xuyên chịu rủi ro. Như vậy, quỹ không chỉ dừng lại ở phạm vi từng địa phương mà thực sự trở thành nguồn lực chung, chia sẻ gánh nặng giữa các vùng miền.

Đồng vốn phải trở thành “lá chắn” bảo vệ dân

Một điểm được nhiều chuyên gia nhấn mạnh là, để sử dụng hiệu quả quỹ, công khai và minh bạch phải là nguyên tắc hàng đầu. Việc công bố thông tin định kỳ về số dư, nguồn thu, các hạng mục chi tiêu là hết sức cần thiết.

Cụ thể, mỗi năm Quỹ PCTT cần có báo cáo tài chính chi tiết, công bố công khai trên Cổng thông tin của Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cũng như tại từng địa phương. Báo cáo này không chỉ dừng ở con số tổng kết dư bao nhiêu, chi bao nhiêu, mà cần phân tích rõ: chi vào những công trình nào, hiệu quả ra sao, có đáp ứng đúng nhu cầu thực tế không.

Cùng với đó, cần tăng cường cơ chế giám sát độc lập: kiểm toán định kỳ, giám sát xã hội, sự tham gia của Mặt trận Tổ quốc, đoàn thể và cộng đồng dân cư. Bởi lẽ, quỹ được hình thành từ sự đóng góp của người dân và doanh nghiệp, thì chính họ cũng có quyền được biết và giám sát xem đồng tiền của mình được sử dụng như thế nào.

Hơn 2.000 tỷ đồng kết dư của Quỹ PCTT năm 2024 là một con số không nhỏ, đặc biệt trong bối cảnh ngân sách nhiều địa phương còn eo hẹp. Nhưng điều quan trọng không nằm ở số dư bao nhiêu, mà ở sử dụng như thế nào để đồng vốn thực sự phát huy tác dụng.

Thiên tai ngày càng khốc liệt, khó lường. Người dân ở vùng lũ, vùng ven biển hay miền núi không thể chờ đợi mãi trong khi nguồn lực đã có sẵn nhưng chưa được giải ngân. Vì vậy, yêu cầu cấp thiết đặt ra là phải đổi mới cơ chế quản lý quỹ, theo hướng linh hoạt, công khai, minh bạch và gắn với trách nhiệm cụ thể của từng cấp, từng cá nhân.

Chỉ khi đó, hơn 2.000 tỷ đồng kết dư của Quỹ PCTT mới thực sự trở thành “lá chắn tài chính”, giúp bảo vệ tính mạng, tài sản của nhân dân, giảm thiểu thiệt hại kinh tế - xã hội, đồng thời củng cố niềm tin của người dân vào hiệu quả của chính sách.