Khóc ở vùng “đất chết” (Kỳ 1)

Bài 1: Vụ "thảm sát" đồng bào chưa từng có

Ổ thuốc độc khổng lồ dưới lòng đất

Như là định mệnh sau nhiều năm yên ả hoạt động trên vùng đất hiền hòa với những hộ dân hiền lành, quanh năm đầu tắt mặt tối với ruộng đồng thì bí mật khủng khiếp dưới lòng đất mà lâu nay Công ty CP Nicotex  Thành Thái che giấu đã được hé lộ. Ngày 27/8, hàng trăm hộ dân thuộc các xã Cẩm Vân (huyện Cẩm Thủy), Yên Lâm (huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa), đồng loạt cầm cuốc, thuổng, gậy gộc kéo nhau ra con đường liên xã để canh giữ chiếc xe vận tải chuyển thuốc bảo vệ thực vật từ Công ty CP Nicotex Thành Thái đi tẩu tán. Chưa bao giờ việc vận chuyển thuốc bảo vệ thực vật từ công ty này lại diễn ra rầm rộ, ồ ạt và gấp rút đến như vậy. Đó là sự lạ lùng sau mấy chục năm sản xuất trên địa bàn.

Mấy mươi năm qua, xung quanh vùng đất này, bằng sự nhạy cảm của mình, người dân đã nghi ngờ Công ty CP Nicotex đang phi tang hóa chất và thuốc bảo vệ thực vật nhằm chối tội và tránh bị cơ quan chức năng phát hiện. Hôm đó, rất nhiều người dân đã trèo lên thùng xe vạch bạt để xem bên trong xe chứa gì. Nhiều người đã lặng đi khi thấy những thùng phuy hóa chất cực độc đã hoen rỉ, không hề có nhãn mác. Có người đã nôn thốc, nôn tháo ngay tại chỗ.

Ngay đêm ấy, lo ngại chiếc xe lén lút bỏ đi nên người dân đã mang lều bạt, xoong nồi, bát đĩa ra ven đường để dựng chòi canh gác, bảo vệ tang chứng. Thời điểm ấy, họ chưa biết được rằng, có một bí mật khủng khiếp là những cái thùng đó của Công ty CP Nicotex Thành Thái lại chính là tác nhân gây ra hàng loạt những tai ương cho họ hơn 20 năm qua.

Những chiếc thùng phuy đầy ắp thuốc hóa học để lộ thiên

Sáng hôm sau, chính ông Nguyễn Đình Thống - Giám đốc Công ty CP Nicotex Thành Thái đã đây đẩy chối rằng: “Sản xuất thuốc bảo vệ thực vật, thuốc trừ sâu thì làm sao mà tránh được ô nhiễm”. Đây là lời nhận định vô cảm của một lãnh đạo doanh nghiệp trước sức khỏe, tính mạng của người dân tại địa phương mà họ đang đứng chân và được người dân nín lặng, bỏ qua cho họ suốt nhiều năm qua. Và cũng chính từ câu nói ấy, người dân các xã quanh vùng đã không thể tha thứ cho họ nữa. Mức độ ô nhiễm và những hệ quả của nó đã hành hạ người dân lên đến đỉnh điểm.

Trước sức ép dữ dội của người dân, sáng ngày 30/8, Đại tá Nguyễn Duy Bình - Trưởng phòng Cảnh sát Môi trường (Công an tỉnh Thanh Hóa), đã quyết định tạm dừng mọi hoạt động sản xuất của công ty này. Nhà chức trách cũng đã xác định công ty này vi phạm nghiêm trọng Luật Bảo vệ môi trường. Đến lúc này, Công ty CP Nicotex Thành Thái vẫn phủ nhận việc chôn hóa chất dưới lòng đất, thế nhưng chỉ vài ngày sau họ lại chôn tiếp 350kg hóa chất hết hạn sử dụng xuống lòng đất của người dân nơi đây.

Thông tin ấy phát đi khiến nỗi bức xúc của người dân càng dâng cao. Chẳng ai tin rằng, chỉ có bấy nhiêu thuốc độc đang bị chôn trong khuôn viên của nhà máy, khối lượng ấy chắc chắn phải lớn hơn rất nhiều con số 350kg. Chiều hôm ấy, người dân đã bảo nhau phá cổng, trèo tường và nhất loạt tràn vào khuôn viên công ty để tìm kiếm hóa chất.

Có mặt tại Thanh Hóa, chúng tôi đã rất may mắn gặp được một trong ba nhân chứng, là người dân tham gia đoàn công tác tìm kiếm các điểm chôn hóa chất. Đó là anh Lê Xuân Tùng (ở thôn Tiên Lăng 1, xã Cẩm Vân, huyện Cẩm Thủy). Sau buổi tìm kiếm hôm ấy, anh Tùng gần như kiệt sức nằm bẹp. Chúng tôi đến nhà, anh gắng gượng dậy tiếp chuyện, giọng vẫn thều thào, còn da mặt thì sám xịt lại. Anh kể: “Buổi sáng hôm ấy, đoàn công tác có chừng 30  người, bao gồm lực lượng công an huyện Cẩm Thủy, đại diện lãnh đạo Công ty CP Nicotex Thành Thái và đại diện người dân gồm 3 người là tôi, anh Lê Xuân Hường (ở thôn An Cư, xã Cẩm Tâm, huyện Cẩm Thủy) và Lê Đình Sơn (ở thôn 5, xóm Quan Phúc, xã Cẩm Vân, huyện Cẩm Thủy).

Các điểm chôn hóa chất bị người dân phát hiện

Ban đầu, phía công ty đòi chỉ định điểm tìm kiếm, đào bới nhưng chúng tôi nhất quyết không chịu. Bởi lẽ, đời nào họ chịu chỉ đúng điểm mà chính họ đã chôn hóa chất xuống. Bao nhiêu năm sống ở đây, chúng tôi biết rất rõ những việc làm tàn ác của công ty này, những điểm chôn hóa chất cũng được chúng tôi nhớ rất rõ nên chúng tôi đề nghị cơ quan chức năng để chúng tôi tự xác định điểm đào. Sau một hồi giằng co, họ để cho chúng tôi chỉ điểm đào bới nhưng ra điều kiện rằng, không được đào sâu quá một gầu máy xúc. Có người còn nói với tôi rằng, nếu không tìm thấy hóa chất dưới đấy, sẽ chôn sống tôi ngay dưới hố ấy. Thực sự, lúc ấy tôi không hề sợ, tôi đã ngần này tuổi rồi chẳng sợ chết nữa, họ đã ép người dân đến mức này thì chúng tôi quyết tâm bằng mọi giá để tìm ra sự thật... Tôi đồng ý điều kiện của họ và lớn tiếng nói, nếu tôi không tìm thấy hóa chất thì tôi sẽ chết luôn ở dưới hố chứ còn sống làm gì nữa”.

Anh Tùng và một số người dân khác lao xuống hố, dùng tay không cào đất, đào bới. Bí mật đã lộ ra khi độ sâu chỉ mới 30cm. Có rất nhiều thùng phuy chứa hóa chất, bao bì, chai lọ đã được chôn ở đây từ rất lâu và đang trong quá trình phân hủy và ngấm vào mạch nước ngầm. Anh Lê Đình Sơn, hãi hùng kể lại: “Lúc đấy, có con rắn màu xanh từ trong bụi rậm phi ra, nằm ngay dưới đáy hố, con rắn chết tươi ngay tại chỗ. Mọi người thấy thế liền dạt ra hai bên. Giả sử có người nào trượt chân ngã xuống hố chắc chắn sẽ bỏ mạng ngay lập tức. Tôi đứng cạnh đó mà như muốn ngộp thở, nước mắt giàn giụa, họng ngứa đắng ngét, bụng tức và sôi lên ùng ục, chân tay bủn rủn, như thể đã bị nhiễm độc nặng. Anh Tùng và vài người nữa trực tiếp đào bới gần như kiệt sức phải dìu về nhà nằm nghỉ”.

Một hành động diệt giống nòi

Việc phát hiện hành vi của Công ty CP Nicotex Thành Thái khiến người dân bức xúc một, nhưng việc người dân phát hiện những việc làm lén lún đòi xóa bỏ dấu vết, chối bỏ trách nhiệm, bỏ mặc người dân của công ty này làm người dân phẫn uất gấp nhiều lần. Không biết theo chỉ đạo của ai, đã có rất nhiều người tìm cách lẻn vào nhà máy, mang theo máy nén khí để thổi không khí, làm cho không khí trong vùng bớt nồng nặc. Không những thế, họ còn tìm cách chở bớt hóa chất đi nơi khác để phi tang.

Sáng ngày 10/9, tài xế Đào Việt Tiến đã bị người dân bắt được khi đang cố gắng chở cả xe hóa chất đi nơi khác để phi tang. Người dân đã phải phóng xe máy theo hơn 10 cây số mới chặn được xe của Tiến thì thấy trên xe có chở rất nhiều máy móc, thiết bị đường ống hút. Và từ thời điểm ấy, người dân đã không còn tin một ai nữa, bởi vì đúng ra mọi hoạt động của Công ty CP Nicotex Thành Thái phải dừng lại để cơ quan chức năng vào cuộc điều tra. Đáng lẽ tất cả các vị trí đã phát hiện thùng phuy chôn dưới đất, cùng hàng trăm thùng đặc ruột đang để lộ thiên trên mặt đất trong khuôn viên công ty này cần được lập biên bản, niêm phong cẩn thận, nhưng điều ấy có vẻ như không xảy ra. Nhiều người dân còn khẳng định, đang có một “siêu liên kết” giữa lãnh đạo công ty này với một bộ phận chính quyền địa phương hòng tẩu tán tang vật.

Thế nên, tất cả các ngả đường vào nhà máy đều được người dân bố trí lập chòi canh gác. Có một sự trớ trêu là: “Công an huyện Cẩm Thủy muốn vào hiện trường phải xuất trình giấy tờ và phải có người dân đi cùng để giám sát. Vậy mà, rạng sáng ngày 19/9, vẫn có một thanh niên lẻn được vào nhà máy và mở cầu dao điện để hệ thống thông gió của nhà xưởng hoạt động, hòng thổi bớt mùi hóa chất trong khuôn viên nhà máy”.

Những chòi canh gác của người dân Cẩm Vân, Yên Lâm ở những ngả đường dẫn vào Công ty CP Nicotex Thành Thái

Có lẽ, quá trình người dân gian nan đi tìm công lý cho mình không phải là câu chuyện một sớm, một chiều. Để có cái nhìn trung thực nhất về mức độ ảnh hưởng ghê gớm mà Công ty CP Nicotex Thành Thái gây nên. Chúng tôi đã liên hệ, trao đổi với TS Nguyễn Văn Khải - nguyên Giám đốc Trung tâm Tư vấn tiết kiệm điện và Dung dịch hoạt hóa điện hóa chất.

TS Nguyễn Văn Khải đã có hơn 30 năm nghiên cứu về môi trường trong và ngoài nước. Ông vô cùng bức xúc trước thủ đoạn chôn thuốc trừ sâu của Công ty CP Nicotex Thành Thái. Theo ông, hành vi chôn thuốc trừ sâu xuống đấy không phải là trường hợp hiếm thấy, nhưng cho vôi và muối phủ quanh thùng phuy là thủ đoạn tàn ác mà tôi mới gặp lần đầu. Mục đích là để làm thủng thùng phuy, khi các thùng phuy chứa hóa chất bị thủng, nước mưa sẽ ngấm một cách dần dần vào thùng. Khi đất khô, hóa chất trong thùng bắt đầu trào ra và ngấm dần vào trong lòng đất. Quá trình này, hóa chất sẽ thấm vào nguồn nước ngầm kéo dài thời gian gây tác hại đến hàng chục năm, thậm chí hàng trăm năm và là cách giết người âm ỉ, tàn phá cây cối, hủy hoại môi trường. Chính dòng nước ngầm bị đầu độc là thủ phạm gây nên bệnh tật cho người dân ở đây”.

Trước một khối lượng hóa chất đang bị chôn dưới lòng đất, TS Nguyễn Văn Khải cho rằng: “Phần lớn các thùng phuy nhiều khả năng đã thủng và phân hủy nên việc khai quật là không khoa học, không đúng quy trình và tuyệt đối không nên làm vào thời điểm này. Trời đang mưa, chất độc hóa học theo nước sẽ chảy đi khắp nơi, đặc biệt là vào các mương máng. Xã Cẩm Vân là vùng cao, nước sẽ chảy xuống vùng thấp hơn, hậu quả sẽ càng khôn lường. Tháng 9/2005 sau khi huyện Yên Định bị bão, tôi đã về tận đây và rất ngạc nhiên trước mùi nồng nặc của nguồn nước. Nhưng người dân nơi đây chỉ nghĩ rằng, nước có mùi thuốc trừ sâu là do bị ngập nước, chứ họ không nghĩ rằng chính là do các mạch nước ngầm”.

Liên quan đến vụ chôn thuốc trừ sâu, chất hóa học động trời này, PGS.TS Nguyễn Đình Hòe - Tổng thư ký Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam cho biết: “Với trường hợp các thùng phuy chứa hóa chất đã chôn lâu như thế thì tác hại đến môi trường đã ở mức độ rất nghiêm trọng và phức tạp. Việc xử lý không còn là xử lý chất thải độc hại đơn thuần nữa, mà cần phải xử lý toàn bộ vùng đất, nguồn nước xung quanh khu vực này, bởi cơ chế lan tỏa chất độc không theo hình tròn mà theo cấu trúc đất, các mạch nước ngầm. Vì vậy, trước hết các cơ quan chuyên môn cần phải đào các thùng phuy này lên, xác định loại hóa chất, đánh giá mức độ nghiêm trọng và mức độ độc hại của từng loại hóa chất, tùy từng loại để có phương án xử lý.

Sau đó, điều quan trọng nhất là phải xử lý luôn cả vùng đất, nguồn nước xung quanh đó. Hiện Binh chủng Hóa học (Bộ Quốc phòng) là cơ quan chuyên về xử lý các hóa chất độc hại bằng cách đào hố thăm dò, lấy mẫu phân tích để xác định vùng lan tỏa. Sau khi xác định vùng đất nhiễm độc, tuyệt đối không cho người dân tiếp tục trồng trọt, sử dụng rau củ, nguồn nước trên vùng đất bị ô nhiễm. Cần thiết phải giãn dân, tái định cư ở vùng khác. Vùng đất này sau khi được làm sạch và chứng nhận an toàn thì mới tiếp tục cho dân cư trú. Đây là cả một thảm họa nghiêm trọng về ô nhiễm môi trường, đe dọa trực tiếp đến tính mạng của người dân mà nếu cơ quan chức năng không làm ngay thì mức độ tàn phá sẽ càng nặng nề hơn. Để giải quyết dứt điểm hành vi này, tôi đề nghị cơ quan chức năng tỉnh Thanh Hóa phải lập tức phối hợp cùng người dân tìm ngay các địa điểm chôn giấu các chất hóa học, các phế thải hóa chất như vỏ thuốc, chai lọ, can... lập tức, càng sớm càng tốt thu thập, tập kết và cô lập để xử lý. Cách xử lý lúc này là xây một bể xi măng dày 0,5m và đáy bể dày 1m. Sau đó tìm cách tiêu hủy những phế thải này một cách khoa học nhất”.

“Một câu hỏi lớn là bao nhiêu năm rồi mà cơ quan chức năng về môi trường vẫn làm ngơ không xử lý, dù người dân đã phản ánh? Chức trách của cơ quan công quyền ở chỗ nào? Đây là câu chuyện về cả tính mạng của nhiều người dân nên cần truy cứu trách nhiệm hình sự của công ty này, kể cả họ cần phải bỏ ra hàng chục tỉ đồng để xử lý môi trường, đền bù thỏa đáng cho người dân!” - PGS.TS Nguyễn Đình Hòe băn khoăn.

Có mặt ở “mảnh đất chết”, chúng tôi đã choáng váng khi chứng kiến cảnh sống lay lắt, bệnh tật triền miên của hàng nghìn hộ dân sống quanh khu vực nhà máy này. Đó là nhưng nỗi cơ cực đã vượt quá sức chịu đựng của con người mà chúng tôi sẽ gửi đến bạn đọc vào kỳ sau.

(Xem tiếp kỳ sau)

Minh Tiến - Thiên Minh