IAEA – vì mục tiêu năng lượng nguyên tử cho hòa bình

IAEA (Tổ chức Năng lượng Nguyên tử Quốc tế) được thành lập vào ngày 29/7/1957, từ ý tưởng mà Tổng thống Hoa Kỳ Dwight D. Eisenhower trình bày trong bài diễn văn năm 1953 giúp định hình Hiến chương của IAEA, được 81 quốc gia thông qua một cách đồng thuận vào tháng 10 năm 1956 với nhiệm vụ chính là giúp các quốc gia sử dụng công nghệ hạt nhân với mục đích hòa bình.

Mở rộng ảnh hưởng toàn cầu

Sau khi IAEA được thành lập vào năm 1957, IAEA này đã nhanh chóng phát triển và trở thành một trong những tổ chức quốc tế có tầm ảnh hưởng lớn nhất trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử. Trong những năm đầu tiên, IAEA đã tập trung vào việc thúc đẩy sử dụng hòa bình của công nghệ nguyên tử và hỗ trợ các nước thành viên trong việc xây dựng cơ sở hạ tầng hạt nhân. Tổ chức này cũng đã phát triển các chuẩn mực và quy định để đảm bảo an toàn và bảo đảm trong việc sử dụng công nghệ nguyên tử.

Trong những năm 1960 và 1970, IAEA đã tiếp tục mở rộng hoạt động của mình và trở thành một tổ chức quốc tế có vai trò quan trọng trong việc kiểm soát và giám sát các hoạt động liên quan đến năng lượng nguyên tử. Tổ chức này đã thành lập các chương trình và dự án để giúp các nước thành viên phát triển công nghệ nguyên tử và sử dụng nó một cách an toàn và hiệu quả. Đồng thời, IAEA cũng đã đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn sự lạm dụng năng lượng nguyên tử để sản xuất vũ khí hạt nhân.

Trong những năm 1980 và 1990, IAEA tiếp tục mở rộng hoạt động của mình và trở thành một tổ chức có tầm ảnh hưởng toàn cầu trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử. Tổ chức này đã đưa ra các chương trình và dự án mới để giúp các nước thành viên sử dụng công nghệ nguyên tử để phát triển nông nghiệp, y tế và các ngành công nghiệp khác. Ngoài ra, IAEA cũng đã đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát và kiểm soát các hoạt động liên quan đến năng lượng nguyên tử trên toàn thế giới.

Vào những năm 2000, IAEA đã tiếp tục mở rộng hoạt động của mình và đưa ra các chương trình và dự án mới để giúp các nước thành viên sử dụng công nghệ nguyên tử để giải quyết các vấn đề toàn cầu như biến đổi khí hậu, an ninh năng lượng và phát triển bền vững. Tổ chức này cũng đã tập trung vào việc xây dựng mối quan hệ hợp tác với các tổ chức quốc tế khác để đạt được các mục tiêu chung trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử.

Hiện nay, IAEA có 171 quốc gia là thành viên. Đây là một tổ chức quốc tế rất đa dạng về địa lý, với sự tham gia của các nước từ khắp các khu vực trên thế giới. Điều này cho thấy vai trò quan trọng của IAEA trong việc thúc đẩy sử dụng hòa bình của công nghệ nguyên tử trên toàn thế giới.

Các nước thành viên của IAEA được chia thành hai nhóm: Nhóm 1 (các nước có công nghệ nguyên tử phát triển) và Nhóm 2 (các nước có công nghệ nguyên tử đang phát triển). Mỗi nước thành viên đóng góp vào ngân sách của IAEA theo tỷ lệ dân số và GDP của nước đó.

Tầm ảnh hưởng của IAEA

Hoạt động nổi bật năm 2023

Trong năm 2023, bên cạnh việc tiếp tục phát triển các lĩnh vực quan trọng như năng lượng hạt nhân, y tế, an ninh hạt nhân và môi trường, IAEA đã tập trung vào nhiều sáng kiến quan trọng bao gồm cải thiện an ninh hạt nhân, quản lý chất thải phóng xạ và hỗ trợ các quốc gia trong việc phát triển kế hoạch quốc gia về năng lượng hạt nhân. Trong đó có những hoạt động như ứng dụng hạt nhân trong giải quyết dịch bệnh có nguồn gốc từ động vật (ZODIAC), xử lý rác thải nhựa đại dương (NUTEC Plastic) và đẩy mạnh chăm sóc ung thư toàn cầu thông qua sáng kiến 'Rays of Hope: Cancer Care for All', thiết lập các Trung tâm Neo Rays of Hope ở châu Phi, châu Á và châu Âu. IAEA cũng tập trung vào các vấn đề như quản lý tài nguyên nước bền vững và an ninh hạt nhân. Ngoài ra, IAEA đã thực hiện nhiều dự án hợp tác kỹ thuật, hỗ trợ các nước trong việc áp dụng công nghệ hạt nhân và đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hợp Quốc. Dự kiến trong năm 2024, IAEA sẽ tiếp tục các hoạt động này và tổ chức nhiều sự kiện quan trọng khác.

IAEA đang triển khai sáng kiến mới - Atoms4Food, nhằm hỗ trợ các quốc gia thành viên tăng cường sản xuất lương thực, an toàn thực phẩm, quy hoạch nông nghiệp và lập trình dinh dưỡng, sử dụng kỹ thuật hạt nhân và đồng vị. Điều này sẽ đòi hỏi hợp tác chặt chẽ với Tổ chức lương thực và nông nghiệp của Liên hợp quốc.

Câu chuyện hợp tác của IAEA và Quỹ OPEC cuối năm 2023 là một trong những vấn đề nổi bật nhất trong hoạt động của IAEA được dư luận quan tâm. Trong bối cảnh thách thức của biến đổi khí hậu ngày càng trở nên nghiêm trọng, IAEA và Quỹ OPEC cho Phát triển Quốc tế (OPEC Fund) đã chính thức ký kết thỏa thuận về Hợp tác trong lĩnh vực thích ứng với biến đổi khí hậu tại Hội nghị Biến đổi khí hậu Liên Hiệp Quốc (COP28) diễn ra tại Dubai, Các Tiểu Vương quốc Ả Rập Thống nhất vào ngày 01/12/2023. Đây là một bước tiến quan trọng trong việc tăng cường hợp tác giữa hai tổ chức này trong lĩnh vực khoa học và công nghệ hạt nhân để thích ứng và giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu.

Quỹ OPEC cho Phát triển Quốc tế (OPEC Fund) là một tổ chức tài trợ phát triển quốc tế được thành lập vào năm 1976 bởi Tổ chức Các Nước Xuất khẩu Dầu mỏ (OPEC). Mục tiêu chính của OPEC Fund là hỗ trợ các nước đang phát triển trong việc thúc đẩy sự phát triển kinh tế và xã hội bền vững. Tổ chức này đã cung cấp khoảng 25 tỷ USD cho hơn 130 quốc gia và vùng lãnh thổ trên toàn thế giới, tập trung vào các lĩnh vực như năng lượng, nông nghiệp, y tế, giáo dục và hạ tầng.

Việc ký kết thỏa thuận Hợp tác trong lĩnh vực thích ứng với biến đổi khí hậu giữa IAEA và OPEC Fund là một bước tiến quan trọng trong việc tăng cường hợp tác giữa hai tổ chức này. Thỏa thuận sẽ tạo điều kiện cho việc phát triển và triển khai các dự án chung trong lĩnh vực thích ứng với biến đổi khí hậu, đặc biệt là sử dụng công nghệ hạt nhân để giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu. Điều này cũng phù hợp với mục tiêu của IAEA trong việc sử dụng công nghệ hạt nhân cho phát triển bền vững và giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu.

Tăng gấp ba lần năng lượng hạt nhân vào năm 2050, Sự kiện hạt nhân Net Zero, tại Hội nghị biến đổi khí hậu của Liên hợp quốc UNCCC, được tổ chức tại Expo City Dubai, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất. Khách sạn Rove, Blue Zone, ngày 2 tháng 12 năm 2023.

Tổng Giám đốc IAEA Rafael Mariano Grossi và Tổng Giám đốc Quỹ OPEC Abdulhamid Alkhalifa đã ký thỏa thuận tăng cường nỗ lực hợp tác trong lĩnh vực khoa học và công nghệ hạt nhân để thích ứng và giảm nhẹ khí hậu tại Hội nghị biến đổi khí hậu của Liên hợp quốc (COP28) ở Dubai, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, ngày 1/12/2023. (Ảnh: D. Calma/IAEA)

Thỏa thuận giữa IAEA và OPEC Fund tập trung vào 3 mục tiêu lớn, có thể tạo ra ảnh hưởng mang tính toàn cầu. Một trong những hoạt động chính của Thỏa thuận là xây dựng ngân hàng giống cây toàn cầu. Đây là một dự án quan trọng nhằm thu thập, lưu trữ và bảo tồn các giống cây có khả năng chịu được điều kiện khí hậu mới. Ngân hàng giống cây này sẽ giúp các quốc gia có thể sản xuất nông sản bền vững và đáp ứng nhu cầu thực phẩm của dân số đang tăng lên. Ngoài ra, ngân hàng giống cây cũng sẽ thu thập các giống cây được phát triển thông qua ứng dụng công nghệ hạt nhân cho việc lai tạo và quản lý đất và nước.

Mục tiêu thứ hai là sử dụng công nghệ hạt nhân trong nông nghiệp. Công nghệ hạt nhân được áp dụng trong nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có nông nghiệp. Sử dụng công nghệ hạt nhân trong nông nghiệp có thể giúp tăng năng suất và chất lượng sản phẩm, đồng thời giảm thiểu sự phát triển của các loại côn trùng gây hại và bệnh tật. Điều này sẽ giúp giảm thiểu việc sử dụng thuốc trừ sâu và phân bón hóa học, làm giảm tác động tiêu cực đến môi trường.

Mục tiêu thứ ba là quản lý đất và nước thông qua công nghệ hạt nhân. Các kỹ thuật hạt nhân như phương pháp phân tích đồng vị và phương pháp đánh giá độ ẩm của đất có thể giúp cải thiện quản lý đất và nước, đặc biệt là trong điều kiện khí hậu khắc nghiệt. Điều này có thể giúp giảm thiểu sự lãng phí tài nguyên và tăng cường năng suất trong sản xuất nông nghiệp.

Với sự hợp tác chặt chẽ giữa hai tổ chức này, hy vọng sẽ có nhiều hoạt động khác được triển khai trong tương lai để giúp giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu và đảm bảo sự phát triển bền vững cho tương lai.

Ông Rafael Mariano Grossi, Tổng Giám đốc IAEA, cùng Ngài Ian Chapman, Giám đốc điều hành UKAEA, đã tổ chức họp báo trong khuôn khổ Hội nghị Năng lượng nhiệt hạch IAEA lần thứ 29 (FEC 2023) tại Trung tâm Nữ hoàng Elizabeth II, London, Vương quốc Anh ngày 16/10/2023.

Hợp tác của IAEA với Việt Nam

Việt Nam đánh giá cao những đóng góp của IAEA trong các nỗ lực bảo đảm an toàn, an ninh hạt nhân, chống phổ biến vũ khí hạt nhân, thúc đẩy phát triển và ứng dụng công nghệ hạt nhân vì mục đích hòa bình và phát triển bền vững trên toàn cầu. Trong khi đó, IAEA cũng ghi nhận những đóng góp tích cực của Việt Nam trong khuôn khổ Liên Hợp Quốc nói chung và các hoạt động hợp tác ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình với IAEA.

Có thể nói, hợp tác giữa IAEA và Việt Nam đang phát triển tốt đẹp, trong đó IAEA đang hỗ trợ Việt Nam triển khai các dự án trong khuôn khổ “Chương trình hợp tác kỹ thuật của IAEA”, bao gồm hai dự án rất thiết thực về ứng dụng hạt nhân trong giải quyết dịch bệnh có nguồn gốc từ động vật (ZODIAC) và trong giải quyết rác thải nhựa đại dương (NUTEC Plastic).

Thông qua các dự án hỗ trợ kỹ thuật, IAEA đã giúp Việt Nam triển khai các dự án nghiên cứu lò phản ứng hạt nhân và ứng dụng năng lượng hạt nhân vào nhiều lĩnh vực như y tế, nông nghiệp, công nghiệp, nghiên cứu, bảo vệ môi trường, tài nguyên nước, phát triển cơ sở hạ tầng an toàn hạt nhân.

Trong giai đoạn dịch COVID-19 đã cung cấp cho Việt Nam các thiết bị vật tư y tế, đồng thời đào tạo, chuyển giao công nghệ xét nghiệm, qua đó giúp Việt Nam phòng chống đại dịch hiệu quả và nhanh chóng phục hồi phát triển kinh tế-xã hội.

Lãnh đạo Đảng và Nhà nước Việt Nam cam kết, Việt Nam sẽ tích cực tham gia và triển khai các dự án hợp tác kỹ thuật do IAEA khởi xướng trong bối cảnh hai bên đã ký “Khung Chương trình quốc gia về hợp tác kỹ thuật trong phát triển ứng dụng năng lượng nguyên tử giai đoạn 2022-2027”; tham gia dự án hợp tác ba bên Việt Nam, IAEA và Lào/Campuchia nhằm hỗ trợ hai nước láng giềng của Việt Nam phát triển ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình. Đồng thời đề nghị IAEA tiếp tục tăng các dự án hợp tác kĩ thuật cho khu vực châu Á-Thái Bình Dương để Việt Nam có thể tham gia và có các dự án đặc thù cho Việt Nam để tăng cường đào tạo nhân lực và chuyển giao công nghệ; đề nghị IAEA tiếp tục hợp tác với Việt Nam trong các chương trình hợp tác quốc tế, chia sẻ kinh nghiệm, hỗ trợ kĩ thuật nhằm tăng cường năng lực quốc gia cho Việt Nam, nhất là trong lĩnh vực thanh sát, an ninh, an toàn hạt nhân nói chung.

Ấn tượng về năng lực và sự tham gia tích cực của Việt Nam, trong thông điệp cuối năm 2023, IAEA hoan nghênh Việt Nam đã làm tốt vai trò thành viên Hội đồng Thống đốc IAEA nhiệm kỳ 2021-2023, mong muốn Việt Nam tiếp tục đóng góp vào các nỗ lực của IAEA nhằm giải quyết các vấn đề quan tâm chung của cộng đồng quốc tế như bảo đảm an ninh, an toàn hạt nhân, chống phổ biến vũ khí hạt nhân, phát triển và ứng dụng công nghệ hạt nhân vì mục đích hòa bình, ứng phó với các thách thức an ninh phi truyền thống. Đồng thời luôn khẳng định hợp tác với Việt Nam là mô hình hiệu quả, thành công, trong đó có các lĩnh vực nông nghiệp, y tế, chăm sóc sức khỏe người dân, đặc biệt là người cao tuổi và trẻ em, năng lượng tái tạo, ứng phó với biến đổi khí hậu và khẳng định sẽ tiếp tục hợp tác nâng cao năng lực và chuyển giao công nghệ cho Việt Nam.