Bạc với sức khỏe: Giữa khoa học và truyền thuyết

Bạc trong truyền thống và văn hóa

Trong các nền văn minh cổ đại như Hy Lạp, La Mã, Ấn Độ và Trung Hoa, bạc được xem là chất có khả năng thanh lọc và bảo vệ cơ thể khỏi bệnh tật. Người Hy Lạp cổ dùng bình bạc để chứa nước và rượu nhằm kéo dài thời gian bảo quản. Y sĩ nổi tiếng Hippocrates (460-370 TCN) từng đề cập đến việc sử dụng bạc để chữa lành vết loét và chống nhiễm trùng.

Tại Trung Quốc, bạc được cho là giúp điều hòa âm dương, thúc đẩy tuần hoàn khí huyết. Trong Ayurveda - y học cổ truyền Ấn Độ, bạc dạng lá mỏng (varak) được dùng để bao phủ thuốc và đồ ăn như một biểu tượng tinh khiết, đồng thời hỗ trợ tiêu hóa và tăng cường trí nhớ.

Tuy nhiên, những quan niệm truyền thống này chỉ mang tính văn hóa, biểu tượng. Việc đưa bạc vào điều trị hiện đại cần được xem xét kỹ lưỡng hơn dựa trên bằng chứng khoa học.

Bạc và khả năng kháng khuẩn - thực tế ra sao?

Mặt nạ kháng khuẩn phủ bạc đã được sử dụng khá phổ biến, đặc biệt trong giai đoạn đại dịch COVID-19 và trong các lĩnh vực cần bảo vệ y tế cao.

Trong y học hiện đại, bạc được công nhận nhờ đặc tính kháng khuẩn mạnh mẽ, đặc biệt là dưới dạng ion bạc (Ag⁺) và hạt nano bạc (AgNPs). Theo một tổng quan khoa học đăng trên International Journal of Molecular Sciences năm 2018, bạc có thể tiêu diệt được cả vi khuẩn Gram dương và Gram âm, một số nấm và virus thông qua cơ chế sau:

Phá vỡ màng tế bào: Bạc làm thay đổi tính thấm của màng tế bào, khiến vi khuẩn bị rò rỉ và chết.

Ức chế enzyme: Ion bạc liên kết với nhóm thiol (-SH) trong protein, làm vô hiệu hóa enzyme vi khuẩn.

Gây tổn thương DNA: Bạc có thể cản trở quá trình sao chép và phiên mã gene của vi khuẩn.

Một nghiên cứu của Morones et al. (2005) trên Nanotechnology cho thấy bạc có thể tiêu diệt vi khuẩn E. coli chỉ trong vòng vài giờ với nồng độ rất thấp (khoảng 10 ppm). Tuy nhiên, con số thường được trích dẫn là “bạc có thể tiêu diệt khoảng 650 loại vi sinh vật” hiện vẫn chưa được một công trình khoa học nào xác nhận rõ ràng.

Ứng dụng y học hiện đại

Bạc hiện diện trong nhiều sản phẩm y tế hiện đại như:

Băng gạc kháng khuẩn chứa bạc: Dùng trong điều trị vết bỏng, loét da (ví dụ: sản phẩm Aquacel Ag+ Extra được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ - FDA - phê duyệt).

Dụng cụ y tế phủ bạc: Giúp giảm nguy cơ nhiễm trùng bệnh viện.

Lọc nước và không khí: Các lõi lọc chứa bạc giúp tiêu diệt vi khuẩn mà không cần hóa chất.

Trong giai đoạn đại dịch COVID-19 (2020-2022), nhiều nghiên cứu đã thử nghiệm ứng dụng nano bạc trong khẩu trang, dung dịch xịt họng và lớp phủ kháng khuẩn nhằm hỗ trợ phòng chống virus SARS-CoV-2. Một số sản phẩm thương mại đã tích hợp nano bạc vào vật liệu lọc trong khẩu trang y tế để tăng cường khả năng kháng khuẩn. Tuy nhiên, các tổ chức như WHO và FDA đến nay vẫn chưa công nhận bạc là biện pháp điều trị hoặc phòng ngừa đặc hiệu đối với COVID-19, do chưa có đủ bằng chứng lâm sàng đáng tin cậy.

Giáo sư Alexander L. Klibanov, Viện Công nghệ Massachusetts (MIT), nhận định: “Bạc là một chất kháng khuẩn mạnh, hiệu quả trong môi trường mà vi khuẩn kháng lại nhiều loại kháng sinh. Nhưng việc sử dụng cần kiểm soát nghiêm ngặt về liều lượng và dạng bào chế để tránh độc tính” (Nature Biotechnology, 2001).

Nano bạc - lợi hay hại?

Nano bạc được xem là cải tiến vượt trội, giúp tăng khả năng kháng khuẩn nhờ diện tích bề mặt lớn. Tuy nhiên, nhiều nhà khoa học cảnh báo về nguy cơ sinh thái và độc tính khi nano bạc xâm nhập vào hệ sinh thái và cơ thể con người.

Một nghiên cứu trên Journal of Hazardous Materials (2014) cho thấy nano bạc có thể tích lũy trong mô cá và ảnh hưởng đến hệ thần kinh nếu vượt quá liều lượng an toàn. Tổ chức Y tế Thế giới - WHO - và các cơ quan y tế chưa công nhận nano bạc là an toàn tuyệt đối để dùng trong thực phẩm hoặc đường uống.

Bạc trong cơ thể người - cần thiết hay không?

Bạc nguyên chất 999 dành cho tích lũy của Tập đoàn Vàng bạc đá quý Phú Quý.

Không giống như sắt, kẽm hay iốt - là các vi lượng cần thiết cho sự sống - bạc không được xác định là vi lượng thiết yếu với người. Tuy nhiên, theo phân tích của Journal of Trace Elements in Medicine and Biology (2003), bạc có thể hiện diện tự nhiên trong gan, phổi và não với hàm lượng cực nhỏ (<1 ppb), nhưng không rõ chức năng sinh học cụ thể.

Một số nghiên cứu cho rằng bạc có thể có vai trò phụ trợ trong hệ miễn dịch của sinh vật biển hoặc côn trùng, nhưng với người, điều này chưa được chứng minh rõ ràng. Bạc tích tụ lâu dài trong cơ thể có thể dẫn đến bệnh argyria - một tình trạng hiếm nhưng không thể phục hồi, khiến da chuyển màu xám xanh do bạc tích tụ dưới da. Nạn nhân nổi tiếng là Paul Karason (Mỹ), người bị đổi màu da sau khi tự uống keo bạc liên tục suốt nhiều năm.

Tranh cãi quanh keo bạc (colloidal silver)

Keo bạc từng được quảng bá như một "siêu thực phẩm chức năng", chữa từ cảm cúm đến ung thư. Tuy nhiên, FDA đã ra thông báo từ năm 1999 rằng keo bạc không được công nhận là an toàn hay hiệu quả trong điều trị bất kỳ bệnh nào.

Theo Mayo Clinic, bạc dạng keo không chỉ không giúp chữa bệnh mà còn có nguy cơ gây hại nội tạng, rối loạn thần kinh, đặc biệt nếu sử dụng dài hạn. Tiến sĩ Andrew Weil, chuyên gia y học tích hợp tại Đại học Arizona, cảnh báo: “Không có bằng chứng khoa học vững chắc nào ủng hộ việc uống keo bạc. Tôi không khuyến cáo sử dụng nó cho bất kỳ mục đích y học nào”.

Tác dụng phụ và liều lượng an toàn

Bạc hữu ích nếu sử dụng đúng liều lượng và trong phạm vi kiểm soát. Nhưng bạc không phải là thuốc chữa bách bệnh và càng không nên lạm dụng dưới hình thức thực phẩm chức năng. Ngoài ra, hiện không có bằng chứng khoa học đáng tin cậy cho thấy bạc có thể điều trị ung thư, tiểu đường, viêm khớp hay các bệnh mãn tính khác như một số quảng cáo trên mạng xã hội tuyên bố.

WHO đề xuất mức hấp thụ ion bạc tối đa an toàn là 0,1 mg/ngày đối với người trưởng thành. Dư thừa bạc có thể gây độc cho gan, thận và thần kinh. Một số sản phẩm chứa bạc hiện nay chỉ được phê duyệt để sử dụng ngoài da hoặc trong thiết bị y tế, không được dùng đường uống.

Lời kết

Từ chỗ được tôn sùng trong các nền văn hóa cổ đại đến vị trí ứng dụng chọn lọc trong y học hiện đại, bạc đã chứng minh giá trị lớn trong khả năng kháng khuẩn và hỗ trợ điều trị. Tuy nhiên, quan niệm rằng bạc là “thần dược” chữa được mọi bệnh là không có cơ sở khoa học.

Người tiêu dùng cần thận trọng trước các sản phẩm chứa bạc không rõ nguồn gốc, đặc biệt là dạng nano hoặc keo bạc. Việc ứng dụng bạc nên dựa trên tư vấn của bác sĩ hoặc chuyên gia y tế, và tuyệt đối tránh việc tự ý sử dụng liều cao kéo dài.

Trong cuốn “Những câu chuyện về Bạc và Platin” - sách phổ biến khoa học của Liên Xô, xuất bản tại Việt Nam năm 1988, tác giả B.I. Kazakốp từng ghi nhận rằng bạc hiện diện với tỷ lệ cực nhỏ trong cơ thể động vật và thực vật, kể cả trong gan, phổi, mô não và tuyến yên. Ông thậm chí cho rằng màng sắc tố của mắt có chứa bạc - một ví dụ về cách thiên nhiên “khai thác” tính cản quang của kim loại quý này. Dù những quan sát này chưa được khoa học hiện đại xác nhận về mặt chức năng sinh học, chúng vẫn là tư liệu thú vị, góp phần gợi mở giả thuyết về bạc như một nguyên tố vi lượng tiềm năng ở một số sinh vật. Tuy nhiên, đến nay, bạc chưa được công nhận là vi chất thiết yếu cho cơ thể người.

Bạc - kim loại quý, từng được mệnh danh là “vàng của người nghèo” - nếu bị lạm dụng như một “thần dược”, có thể trở thành con dao hai lưỡi - âm thầm gây hại thay vì bảo vệ. Nhưng nếu được sử dụng đúng cách, đúng liều, bạc sẽ tiếp tục phát huy vai trò hỗ trợ trong chăm sóc sức khỏe con người.

Huy Minh (Tổng hợp)