Di chỉ thời tiền sử trên miền bazan

Lung Leng là làng đồng bào dân tộc Gia Rai của xã Sa Bình, huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum. Hơn 20 năm trước, quanh vùng này đã phát lộ những cổ vật từ thời đồ đá. Nơi đây, từ thời tiền sử, con người đã đến lập làng sinh sống và di chỉ Lung Leng đã được các nhà khảo cổ học phát hiện cách đây gần 20 năm là một minh chứng cho sự trường tồn của nền văn hóa mang nhiều bí ẩn thời tiền sử có một không hai trên vùng đất bazan Tây Nguyên.

Một góc Sa Bình

Sau nhiều năm tìm tòi, nghiên cứu, các nhà khảo cổ, các cơ quan liên quan đều đã xác định các hiện vật được thu giữ là các thế hệ đồ đá có niên đại lên đến hàng chục nghìn năm như: Cuốc đá, rìu đá có quai, rìu đá tròn trân châu, bàn mài đá, đá hình cầu có lỗ, búa đá, mảnh tước... Đây là bằng chứng cho thấy từ xa xưa, trên địa bàn huyện Sa Thầy đã có con người sinh sống theo tổ chức cộng đồng hết sức chặt chẽ. Họ biết chế tạo ra các vật dụng bằng đá làm công cụ lao động và vật dụng sinh hoạt hằng ngày. Đây là nguồn tư liệu quý giá để các nhà khoa học nghiên cứu về cộng đồng người cổ đại trên Tây Nguyên.

Từ đầu tháng 6-2001, rất nhiều chuyên gia hàng đầu của ngành khảo cổ học Việt Nam đã có mặt tại Lung Leng. Già A Hyơh (làng Lung Leng) vẫn nhớ chuyện vùng đất yên bình này bỗng một ngày nườm nượp xe cộ chạy đến. Cả vùng bãi bán ngập bỗng trở thành công trường với những hố khai quật và hàng trăm người làm việc hằng ngày. Người làng đâu biết rằng, Lung Leng và những chiếc hố trở thành một điểm khai quật khảo cổ học về thời tiền sử lớn nhất nước ta. Và rồi, khi cán bộ thông báo, đây là nơi người tiền sử sinh sống, để lại nhiều cổ vật cần được bảo vệ, người Lung Leng mới biết làng mình từ nghìn xưa đã có người sinh sống. Hàng chục nghìn năm trôi qua rồi, di sản của tổ tiên để lại vẫn còn. Đó là những hiện vật vô cùng quý giá ở vùng di chỉ.

Trên diện tích khai quật rộng 10.000m2, các nhà khảo cổ đã đào được 64 hố (100m2/hố) và phát hiện trên 4.000 công cụ đá, hàng vạn mảnh gốm, 40 mộ, 20 bếp, lò nung, chuỗi đá, rìu, chân đèn, bát... được xác định là vết tích văn hóa từ thời đại đá cũ (cách nay 20.000-30.000 năm) đến hậu kỳ đá mới và sơ kỳ kim khí (3.000-4.000 năm).

Hiện vật được trưng bày tại Nhà trưng bày huyện Sa Thầy

Nhiều người yêu thích khảo cổ đã tìm đến Lung Leng để sưu tập đồ cổ. Ông Văn Đình Thành (67 tuổi, ở phường Quyết Thắng, TP Kon Tum) có kho báu hơn 15.000 mẫu vật. Tất cả những công cụ lao động của người tiền sử như rìu đá, bôn đá (cuốc), công cụ gieo hạt, bàn đá, các loại giáo mác, đồ trang sức của phụ nữ như mặt đá đeo cổ, đeo tay, vòng đá, kim khâu áo da bằng đá... từ lớn đến bé, từ thô sơ đến tinh xảo, ông Thành đều có. Đặc biệt trong bộ sưu tập của ông Thành còn có các khuôn đúc đồng đang được chế tạo dang dở, có một số khuôn đúc hai mang còn nguyên đủ một cặp, minh chứng cho kỹ thuật luyện kim, đúc đồng thời này tại Sa Thầy.

Từ bộ sưu tập của ông Thành, các nhà khảo cổ đã tiếp tục tìm thấy 2 khuôn đúc rìu, 18 lò luyện sắt, 9 công cụ và 1 vòng tay bằng sắt và rất nhiều quặng sắt. Khuôn đúc và xỉ đồng ở lớp dưới, còn các lò luyện sắt ở đây thường gặp ở hai lớp trên cùng cho thấy thời đại kim khí đã phát triển ở Kon Tum và đây là một trung tâm luyện kim đúc đồng của Tây Nguyên...

Nhiều năm đã trôi qua, những cuộc tìm hiểu, khảo cổ đã tạm dừng, nhưng người làng vẫn hướng mắt xuôi theo dòng sông, cả vùng Sa Bình và các vùng lân cận còn lắng đọng nhiều dấu xưa. Giờ đây, di chỉ Lung Leng đã nằm sâu ở dưới lòng hồ, nhưng những gì mà các nhà khảo cổ tìm thấy được ở Lung Leng đã kịp cung cấp cho người thời nay một hệ thống di tích và hiện vật thời tiền sử vô cùng phong phú.

Ông Văn Đình Thành với kho báu hơn 15.000 mẫu vật

Ngày nay, Lung Leng vẫn lặng lẽ sống. Lung Leng nằm ở cuối xã Sa Bình, bên dòng Krông Pô Kô huyền thoại. Lung Leng không chỉ nổi tiếng là vùng “đất thiêng”, di chỉ khảo cổ mang dấu ấn thời tiền sử, mà còn được biết đến là một trong những nơi in đậm nét đẹp văn hóa thuyền độc mộc. Ở đây, ngoài làm mỳ, trồng cây công nghiệp, sáng nào đàn ông trong làng cũng chèo thuyền độc mộc đi đánh bắt cá.

Do thành lập thôn mới, nên bây giờ di chỉ Lung Leng nằm ở thôn Bình Loong (xã Sa Bình). Lung Leng bây giờ đã đổi khác rất nhiều. Toàn thôn hiện có 258 hộ với trên 1.140 nhân khẩu, 100% là người dân tộc Jrai, sinh sống chủ yếu bằng nghề nông và đánh bắt thủy sản với 16 ha lúa nước trồng 3 vụ mỗi năm. Hàng chục ha rau màu, 112 ha cây công nghiệp dài ngày... Nhờ đó, đời sống của người dân đã nâng lên đáng kể, con cháu đến trường học đầy đủ, có nhiều em đã học cao đẳng, đại học.

Việc phát hiện di chỉ Lung Leng đã bác bỏ không ít nhận định trước đây cho rằng Tây Nguyên là “vùng trắng” về khảo cổ tiền sử (ảnh tư liệu tại Nhà trưng bày huyện Sa Thầy)

Trong nhiều năm qua, nhờ sự đầu tư của Nhà nước theo các chương trình, dự án phát triển vùng dân tộc và miền núi, nên đến nay, 100% số hộ dân làng Lung Leng đã có điện sử dụng, đường giao thông được bê tông hóa, các hộ gia đình khó khăn về nhà ở đã được chính quyền địa phương vận động các nhà hảo tâm đóng góp ủng hộ sửa chữa hoặc xây mới. Đặc biệt, trường học, trạm y tế được nâng cấp theo tiêu chuẩn quốc gia, thu hút các cháu đến trường và nhân dân có nơi khám chữa bệnh tốt hơn. Lung Leng (bây giờ là thôn Bình Loong) đã góp phần lớn trong việc đưa xã Sa Bình về đích nông thôn mới. Đầu năm 2022, xã Sa Bình đã hoàn thành 19 tiêu chí và được công nhận là xã nông thôn mới.

Xã Sa Bình được công nhận là xã nông thôn mới theo Bộ tiêu chí quốc gia

Trải qua bao biến thiên của lịch sử, bao đổi thay của thời cuộc, người dân Lung Leng vẫn cùng nhau cày cấy, trồng trọt, săn bắn, đánh bắt thủy sản trên vùng đất ven sông Krong Pô Kô hiền hòa, ngọt ngào.

Cái tên Lung Leng không biết có tự bao giờ, nó có ý nghĩa sâu kín ra sao, nhưng với dân làng thì nó mang một ý nghĩa khát vọng vươn lên của người dân Jrai từ thời tiền sử.

Tiêu Dao