Cán bộ khoa học chịu nhiều thiệt thòi

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, quốc gia nào có nền KH&CN càng phát triển thì tỉ trọng đầu tư cho KH&CN của khu vực ngoài nhà nước so với ngân sách nhà nước (NSNN) càng lớn, ví như ở các nước phát triển ở châu Âu hay Hàn Quốc và Nhật Bản ở châu Á thì tỉ trọng này thường là 3:1 đến 4:1. Trung Quốc cũng đã đạt được tỉ trọng 3:1 trong năm 2011. NSNN chỉ đảm bảo tài trợ cho các nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu phục vụ lợi ích chung của quốc gia.

Điều này đơn giản là vì, dù được Nhà nước quan tâm đến đâu hay hoạt động hợp tác quốc tế tích cực thế nào thì nguồn lực của cả 2 thành phần này đều có giới hạn, không thể so sánh với tiềm lực dồi dào của khu vực ngoài nhà nước, đặc biệt là của khối doanh nghiệp.

Trong tương lai, các nhà khoa học Việt Nam có thể sống được bằng nghề nghiên cứu?

(ảnh mang tính minh họa)

Ở nước ta cho đến nay, sở dĩ đầu tư của NSNN vẫn còn chiếm tỉ trọng lớn trong tổng đầu tư cho KH&CN là do tư duy bao cấp, kế hoạch hóa vẫn còn nặng nề trong nền kinh tế, đặc biệt là trong khối các doanh nghiệp nhà nước. Đầu tư cho KH&CN để đổi mới công nghệ, nâng cao chất lượng sản phẩm, hàng hóa chưa gắn liền với lợi ích thiết thân của doanh nghiệp. Nhà nước cũng chưa có chính sách thích hợp để doanh nghiệp phải đầu tư cho phát triển KH&CN.

Từ góc độ hợp tác quốc tế, tư duy dựa vào viện trợ, tài trợ của nước ngoài trong hoạt động KH&CN đã đến lúc phải được đổi mới bằng tư duy cùng đầu tư và hợp tác nghiên cứu nhằm thu hút nhiều hơn nguồn đầu tư từ nước ngoài.

Bộ Trưởng Nguyễn Quân cho biết: Trên thực tế, tổng đầu tư xã hội cho KH&CN của một quốc gia được tính là tổng kinh phí đầu tư cho hoạt động KH&CN trong một năm từ 3 nguồn: Ngân sách nhà nước, hoạt động hợp tác quốc tế (vốn ODA, chương trình hợp tác nghiên cứu…) và đầu tư của khu vực ngoài nhà nước (các thành phần kinh tế, tổ chức và cá nhân, đặc biệt là doanh nghiệp).

Trong nền kinh tế kế hoạch hóa thì NSNN đóng vai trò chủ yếu, vì thế mặc dù Việt Nam đã bắt đầu bước vào nền kinh tế thị trường, chúng ta vẫn mang nặng tư duy dựa vào NSNN và cho đến nay nguồn kinh phí từ NSNN vẫn chiếm khoảng 65% đầu tư xã hội cho KH&CN.

Từ khi Luật Khoa học và Công nghệ được ban hành năm 2000 đến nay, 2% tổng chi NSNN hàng năm (tương đương khoảng 0,5-0,6% GDP) cho KH&CN. Kinh phí thu hút được từ hoạt động hợp tác quốc tế có tăng lên hàng năm thông qua vốn hỗ trợ phát triển ODA và các dự án hợp tác nghiên cứu chung, năm 2011 đã đóng góp khoảng 5% tổng đầu tư xã hội. 30% còn lại là nguồn vốn đầu tư từ khu vực ngoài nhà nước. Tính từ cả 3 nguồn trên, tổng đầu tư của xã hội cho KH&CN trong năm 2011 đạt khoảng 1 tỉ đô la Mỹ, hay khoảng 1% GDP quốc gia.

Nhưng trên thực tế, nhiều địa phương dùng tiền nghiên cứu khoa học để đi... làm đường vành đai, đắp đê, đi phòng chống dịch bệnh, khắc phục hậu quả thiên tai… Do đó, Bộ trưởng Nguyễn Quân cho rằng, đã đến lúc phải huy động nguồn lực của xã hội vì chi tiêu ngân sách cho KHCN vừa ít, vừa khó. Đầu tư làm sao nguồn của xã hội phải lớn hơn nhiều ngân sách nhà nước. 

 “Kinh phí trên đầu người ở Việt Nam chỉ khoảng 13-14 USD/năm để tiến hành các hoạt động KHCN (nghiên cứu, ứng dụng, sản xuất…), trong khi các nước quanh ta cao gấp nhiều lần, ở Hàn Quốc là trên 1.200 USD/năm/người, Trung Quốc gấp 6-7 lần” Bộ trưởng Quân so sánh.

Người đứng đầu ngành KH&CN của đất nước cũng cho rằng, chính sách của chúng ta đề cập rất đúng về trọng dụng, ưu đãi cán bộ KHCN, nhưng trên thực tế hiện nay cán bộ khoa học là giới chịu thiệt thòi nhất trong giới làm công ăn lương nhà nước. Nhìn sang bên cạnh thì giáo dục và đào tạo có phụ cấp nghề, phụ cấp thâm niên…, công chức nhà nước được hưởng thêm 50% phụ cấp công vụ. 

Trong thời gian đổi mới về KH&CN, Bộ trưởng Nguyễn Quân nhấn mạnh tới ba trụ cột cần cấp thiết đổi mới: Thứ nhất, đổi mới phương thức đầu tư KHCN (không chỉ dựa vào ngân sách nhà nước để làm khoa học), vì ngành KHCN chỉ có 2% ngân sách trong khi quá nửa số đó đang sử dụng không đúng mục đích, không hiệu quả. 

Thứ hai, đổi mới cơ chế tài chính KH&CN (các dự án KH&CN có hiệu quả, giảm bớt đề tài để ngăn kéo, theo cơ chế đặt hàng, ai đặt hàng thì phải nhận lại kết quả nghiên cứu, chịu trách nhiệm đưa vào cuộc sống).

Thứ ba, đổi mới chính sách với cán bộ KH&CN, phải có ưu đãi, ngoài tôn vinh, ngoài được ghi trong Nghị quyết phải tập trung vào ba nhóm đối tượng chính: Các nhà khoa học đầu ngành, các nhà khoa học được nhà nước giao nhiệm vụ quan trọng của quốc gia và các nhà khoa học trẻ tài năng, giao cho họ quyền và trách nhiệm làm tốt công tác nghiên cứu và ứng dụng KH&CN của mình.

Chúng ta hy vọng trong năm tới khi Luật KH&CN có hiệu lực thì KH&CN Việt Nam sẽ có thay đổi lớn, giúp các nhà khoa học Việt Nam có thể sống được bằng trí tuệ của mình. Và khi nhà nước giao quyền sở hữu thì các nhà khoa học có thể chuyển nhượng, góp vốn vào các doanh nghiệp bằng tài sản trí tuệ của mình, bằng kết quả nghiên cứu để có một cổ phần trong công trình nghiên cứu và sống được bằng nghề nghiên cứu.