Về tên chính thức và bìa trong của Từ điển Annam-Lusitan-Latinh

Học giả An Chi: Về quyển Từ điển Annam-Lusitan-Latinh do Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính phiên dịch và do NXB Khoa học xã hội ấn hành năm 1991, chúng tôi xin nói ngay rằng bìa trong của nó (xin gọi là bìa 1991) rất lạ vì không giống với bìa trong của những bản khác được in ở Roma năm 1651 mà ta có thể thấy trên mạng - và, ở đây, chúng tôi xin dùng ảnh của play.google.com làm đại diện (xin gọi là bìa 1651). Chúng tôi sẽ phân tích về bìa 1991 ở phần dưới. Còn cái tên dài thoòng loòng của Từ điển Annam-Lusitan-Latinh bằng tiếng La Tinh là ngữ đoạn dưới đây:

“Dictionarivm Annnamiticvm Lvsitanvm, et Latinvm ope Sacræ Congregationis de propaganda fide in lvcem editum ab Alexandro de Rhodes e’ Societate IESV, eiusdemque Sacræ Congregationis Missionario Apostolico”,

Nghĩa là:

“Từ điển An Nam, Bồ Đào Nha và La Tinh - ấn hành với sự trợ giúp của Thánh Bộ truyền bá đức tin - của Alexandre de Rhodes, thừa sai tông tòa thuộc Dòng Tên của chính Thánh Bộ [đã nói]”.

Dưới đây, xin giải thích thêm về từ, ngữ:

- Ope là trạng cách (ablative) của danh từ gốc “ops” (đã bị phế bỏ), mà nghĩa ở đây (vì có nhiều nghĩa) là sự trợ giúp. Vì là trạng cách nên “ope” có nghĩa là “với/nhờ/có sự tài trợ [của]” - Cao Xuân Hạo & Hoàng Dũng dịch ablative là ly cách.

- Lvsitanvm là tính từ, có nghĩa là liên quan đến xứ Lusitania. Đây là một tỉnh của La Mã vào thời của Augustus, nằm trên một phần lớn đất đai của Bồ Đào Nha (và một phần khác trên Tây Ban Nha). Mặc dù Vương quốc Bồ Đào Nha đã được thành lập từ thế kỷ XII nhưng hiện nay, người Bồ Đào Nha vẫn xem người Lusitania là tổ tiên của mình. Ở đây, “Lusitanum” là tiếng Bồ Đào Nha.

- In lvcem editum là được ấn hành. Nghĩa gốc là được đưa ra ánh sáng. “Lucem” là đối cách (accusative) số ít của “lux” là ánh sáng.

- E’ Societate IESV là thuộc về Dòng Tên (Dòng Jesus). “Societate” là trạng cách, số ít, của “societas”, mà nghĩa gốc thường được biết đến là xã hội; còn nghĩa ở đây là dòng, phái (trong một tôn giáo).

- Eiusdemque là sinh cách (genitive) số ít của “idem”, có nghĩa là chính cái đã nói đến.

- Missionario Apostolico tương ứng với tiếng Pháp “missionnaire apostolique”, là thừa sai tông tòa (“giáo sĩ thừa sai” trong ngôn ngữ thông thường).

- Sacræ Congregationis là sinh cách của “Sacra Congregatio”, được bên Công giáo gọi là “Thánh Bộ”. Vậy “Sacræ Congregationis” là “của Thánh bộ” và “eiusdemque Sacræ Congregationis” là “của chính Thánh Bộ [đã được nói đến]”, tức Thánh Bộ truyền bá đức tin (Sacræ Congregationis de propaganda fide) đã nói ở phần trước. Và “eiusdemque Sacræ Congregationis Missionario Apostolico” là “thừa sai tông tòa (giáo sĩ thừa sai) của chính Thánh Bộ [đã được nói đến]”. Chữ nghĩa ở đây chính xác và hiển nhiên là “Sacræ Congregationis” nhưng rất tiếc là việc giới thiệu của một vài thư viện danh tiếng trên thế giới lại ghi sai “Sacræ” thành “Sacra”, chẳng hạn như Thư viện Quốc gia Bồ Đào Nha (Biblioteca Nacional de Portugal) ⁽¹⁾, Thư viện Quốc gia Pháp (Bibliothèque nationale de France) ⁽²⁾. Còn Thư viện Quốc gia của Bayern (Bayerische Staatsbibliothek) ở Munich (Đức) thì đã ghi hẳn “Sacra” thay cho “Sacræ” trong bìa mà họ đã thiết kế lại để làm sách điện tử ⁽³⁾. Nếu chỉ nhìn sơ sài về hình thức thì có thể tưởng chữ “sacra” của ba thư viện lớn trên đây chỉ là một cái lỗi nhỏ về chính tả nhưng thực ra thì đây là một cái lỗi rất quan trọng về ngữ pháp. “Sacra” là giống cái của tính từ giống đực “sacer”, có nghĩa là linh thiêng, [liên quan đến] thần thánh. Nếu cứ để nguyên như thế mà đưa vào câu văn thì đó là tính từ giống cái thuộc danh cách (nominative) nên đi chung với nó phải là danh từ (giống cái) thuộc danh cách “Congregatio” chứ không thể là “Congregationis”. Nhưng trên giấy trắng mực đen thì trong tên của quyển từ điển, ta có “Congregationis” , một danh từ ở sinh cách. Vậy, tính từ cặp đôi với nó cũng phải ở sinh cách, nghĩa là “Sacræ”, chứ không phải “Sacra” nên ở đây ta phải có và đã có “[…] Sacræ Congregationis Missionario Apostolico”, như đã ghi rất đúng trong phần chỉ dẫn của Khoa Nghiên cứu về Đông phương và Phi châu thuộc Đại học London (SOAS University of London)

(Xem tiếp kỳ sau)