Trả lời những câu hỏi xuất phát từ số 528

Học giả An Chi: Xin chào các bạn đã hội tụ tại đây và xin lần lượt trả lời các bạn như sau.

Thực ra, người Đàng Trong cũng từng gọi “heo” là “lợn”. Từ Đàng Ngoài, họ đã đem theo “lợn” vào Đàng Trong. Bằng chứng là Dictionarium Anamitico Latinum (1772-73) của Pierre Pigneaux de Béhaine, lấy tiếng Đàng Trong làm nền tảng, cũng đã ghi nhận cho ta mục “lợn” với 3 mục phụ: “giỏ da lợn”; “bánh da lợn” và “thịt lợn”. Đặc biệt, trong Đại Nam quấc âm tự vị, Huình-Tịnh Paulus Của còn ghi nhận danh ngữ “màu da lợn” với lời giảng “màu da heo, có nhiều sắc trắng đỏ xen lộn, cũng như lớp nạc, lớp mỡ”. Danh ngữ kép này cũng được tỉnh lược thành danh ngữ đơn “da lợn” để chỉ màu sắc và dáng vẻ, như trong “bánh da lợn” mà H.-T. Paulus Của giảng là “bánh làm giống cái da heo, phân ra trắng đỏ nhiều lớp”.

Đây là chuyện trong Nam nhưng ngoài Bắc thì vẫn có xài “heo” mà cái chứng cứ rõ rệt nhất là thành ngữ “nói toạc móng heo”, vốn không phải là sản phẩm của Đàng Trong. Vậy thì cả “lợn” lẫn “heo” đều xuất phát từ Đàng Ngoài và ta có thể ngược lên nguồn mà suy luận rằng, trước kia đã có một sự phân công - mà ta chưa biết được lý do - khiến cho “lợn” thì đi với “da” thành “da lợn” mà “heo” lại đi với “móng” thành “móng heo”. Và lưu dân đã đem “da lợn” từ Đàng Ngoài vào Đàng Trong rồi dùng danh ngữ này mà đặt tên cho một thứ bánh được làm ra là “bánh da lợn” - mà Đàng Ngoài không có - sau khi họ tiếp xúc với người Miền Dưới (tức Malaysia và Indonesia) về phương diện ẩm thực. Cái bánh này đã chết tên trước khi dân Đàng Trong thay “lợn” bằng “heo” theo xu hướng “dị hóa ngôn ngữ” với Đàng Ngoài kiểu thay “bát” bằng “chén”, “ô” bằng “dù”, “cốc” bằng “ly”, “khỏe” bằng “mạnh”, “ốm” bằng “đau”, “gầy” bằng “ốm”, “đun” bằng “nấu”, “là” bằng “ủi”, v.v…

Còn chuyện “phim con heo chứ không phải phim con lợn” thì không khó giải thích vì về mặt văn hóa - xã hội thì trước 1975, dân miền Nam có điều kiện công khai xem phim sex mà miền Bắc thì không. Do đó, cái tên “phim con heo” ra đời ở miền Nam là chuyện thường tình và sau khi đất nước thống nhất thì loại phim đó đã chết tên trên các phương tiện truyền thông từ trước.

Bạn đọc: Từ nguyên của BÁT (chén cơm) hẳn là từ 钵. Nhưng BÁT trong “bình bát” cũng có thể là hình thức tỉnh lược của 钵多罗 mà người ta mượn trực tiếp (từ kinh sách Phật giáo), thay vì tự tạo ra cái từ chỉ cái “bình đựng giống hình cái bát”? Nghĩa là vốn có hai từ đồng âm gần nghĩa trong Hán ngữ, mà cái thứ hai MƯỢN từ tiếng Phạn? (Cong Minh Do).

Học giả An Chi: Để biện luận cho thật rạch ròi, chúng tôi xin gọi từ “bát” thứ nhất của bạn là “bát1” và từ “bát” thứ hai (tức “bát” trong “bát đa la”) là “bát2”. Thực ra, ở đây, ta chỉ có một từ “bát” chứ không phải hai từ đồng âm. “Bát1” mà bạn ngỡ là đồng âm với “bát2” (trong “bát đa la” [钵多罗]) thì lại đích thị là nó, tức là “bát2” chứ không phải bất cứ âm tiết hay từ nào khác. Cái “bát” dùng để đựng cơm của người Việt miền Bắc, tức cái “chén” của người Việt miền Nam thì Tàu gọi là “oản” [碗], thường đọc thành “uyển”, mà chắc chắn là hồi xưa người Việt cũng có xài. Bằng chứng là nó đã được dùng làm khuôn để đóng xôi cúng Phật.

Về mặt vật thực thì nó là cái khuôn còn về mặt ngôn ngữ thì nó là hoán dụ dùng để chỉ cái khối xôi được đóng từ cái “oản”, nên cũng được gọi là “oản”, mà Việt Nam tự điển của Khai Trí Tiến Đức giảng là “lễ - phẩm làm bằng xôi, đóng vào khuôn thành hình tròn”, với những thí dụ như “Giữ bụt thì ăn oản”, “Đếm bụt mà đóng oản”, v.v... Cái khuôn đó, ban đầu hẳn phải là cái “oản” (= bát/chén), rồi về sau mới bị “biến tấu” theo một vài hình thù hơi khác. Vậy, đối với Tàu thì “bát” [鉢] không dùng để chỉ “bát/chén” của Việt Nam. Đối với Tàu thì “bát” là vật dùng đựng thức ăn của nhà Phật, tỉnh lược từ ba chữ/tiếng “bát đa la” [鉢多羅], mà Tàu dùng để phiên âm danh từ “pātra” của tiếng Sanskrit, có nghĩa là đồ dùng để đựng thức ăn, thức uống (không kể những nghĩa khác). Vậy cứ theo từ nguyên thì “bát” là từ dùng để chỉ cái vật đựng thức ăn thức uống nói chung trong tiếng Sanskrit, vào đến tiếng Tàu thì nó đã trở thành vật chuyên dùng của nhà Phật rồi vào đến tiếng Việt thì nó trở thành vật đựng cơm hoặc những thức khác, bây giờ chủ yếu chỉ còn dùng ở miền Bắc.

(Xem tiếp kỳ sau)