Thế nào là nhà báo chuyên nghiệp?

Theo tự điển tiếng Việt thì chuyên nghiệp (profession) được hiểu là làm một việc gì, coi việc đó như một nghề, trái với nghiệp dư (amateur) được hiểu là làm thêm, làm ngẫu hứng, làm theo kiểu tài tử. Có thể đó là cách hiểu khái quát, dễ hiểu nhưng trong thực tế phức tạp hơn nhiều trước sự đánh giá của xã hội. Một số cầu thủ bóng đá, có những cầu thủ nổi tiếng, lương cao ngất ngưởng, sống sung túc bằng nghề đá bóng nhưng bị phê phán là thiếu chuyên nghiệp khi cãi lại trọng tài dẫn tới bị thẻ phạt, khi chơi bóng ác ý gây chấn thương cho đối thủ, khi tính toán cá nhân không tham gia đội tuyển quốc gia… Một số ca sĩ, có người đã nổi danh, thu nhập rất cao từ nghề ca hát nhưng cũng bị coi là thiếu tính chuyên nghiệp khi một buổi diễn nào đó lỡ hẹn “sô” diễn, hát nhép, hát quên lời… Rồi với người làm báo chúng ta, phần lớn đã coi báo như một nghề nhưng không ít bạn vẫn bị coi là thiếu tính chuyên nghiệp. Như vậy, rõ ràng định nghĩa “làm một việc gì, coi việc đó như một nghề” chưa phản ánh đầy đủ tính chuyên nghiệp, mà xem ra xã hội rất coi trọng trách nhiệm với nghề, do đó phải chăng trách nhiệm với nghề của những người làm nghề được coi là tiêu chí quan trọng nhất khi xem xét tính chuyên nghiệp của người làm nghề.

Nhà báo Hữu Thọ trình bày tham luận tại hội thảo

Làm báo là làm nghề nhưng ở Việt Nam, báo chí là tổ chức chính trị – xã hội – nghề nghiệp, do đó làm nghề này cũng không giống nhiều nghề xã hội khác. Tôi hiểu rằng, bên cạnh những tiêu chí chung thì tính chuyên nghiệp của nghề báo cũng có những yêu cầu khác so với người làm các nghề chuyên nghiệp khác, cũng khác với những người làm báo chuyên nghiệp ở các nước khác. Vì vậy, thảo luận để tìm ra những đặc điểm, yêu cầu của người làm báo chuyên nghiệp của báo chí Việt Nam thật có ý nghĩa.

Về vấn đề phong phú này, tôi xin có một số ý kiến:

1. Như trên đã phân tích, báo chí nước ta là một tổ chức chính trị – xã hội – nghề nghiệp, do đó theo tôi nghĩ, người làm báo chuyên nghiệp Việt Nam không chỉ là người làm nghề báo thông thường mà trước hết cần rất coi trọng nêu cao trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân. Nghị quyết Đại hội lần thứ XI vừa qua nêu chức năng báo chí rất mới, rất cởi mở là thông tin, giáo dục, tổ chức, phản biện nhưng nhấn mạnh “vì lợi ích nhân dân và đất nước”.

Do đó, rèn luyện tính chuyên nghiệp của người làm báo Việt Nam theo tôi nghĩ trước hết là phải rèn luyện tinh thần vì tổ quốc vì nhân dân, phải hiểu luật và quy chế nghề nghiệp để thực hiện cho đúng khi hành nghề và phải xem xét hiệu quả khi công bố tác phẩm báo chí.

2. Người làm nghề chuyên nghiệp nào cũng phải say mê nghề nghiệp, hết lòng vì nghề. Báo chí là một nghề phải làm việc luôn luôn khẩn trương; trong quá trình tìm hiểu sự thật, thông tin sự thật, bên cạnh bản lĩnh và trí tuệ, nhiều lúc phải vượt qua khó khăn, thậm chí nguy hiểm và coi thường mọi sự cám dỗ, do đó chỉ có lòng say mê nghề nghiệp chân chính mới có thể vươn lên trở thành nhà báo chuyên nghiệp. Đọc trên các trang báo, tôi rất quý một số bạn đã vượt qua mọi khó khăn, nguy hiểm tới vùng sâu vùng xa, vùng thiên tai ở trong nước, không chỉ phản ánh cuộc sống của đồng bào, chiến sĩ mà còn kiến nghị các chính sách; có một số bạn vượt qua hiểm nguy xông vào điều tra các vụ tham nhũng, lãng phí, buôn lậu, một số bạn đã vào những vùng thiên tai trên thế giới để phản ánh về cuộc sống và ý chí vươn lên của con người ở đây, không chỉ đưa đến thông tin mà còn đem lại lòng tin cho con người, khơi gọi sự cưu mang đùm bọc lẫn nhau trong một thế giới đầy bất trắc… Họ đã tỏ rõ phẩm chất của những nhà báo chuyên nghiệp vì những nhà báo chuyên nghiệp đáng kính trọng không bao giờ né tránh khó khăn, vất vả, thậm chí nguy hiểm vì sự nghiệp cao cả là hướng tới sự thật để thông tin tới mọi người và vì lẽ đấu tranh cho công bằng của cuộc sống.

3. Hoạt động của con người luôn luôn hướng tới hiệu quả cuối cùng, với những người làm báo thì sản phẩm cuối cùng là tác phẩm báo chí với hiệu quả xã hội cao. Để có những tác phẩm trúng, đúng, hay, có hiệu quả xã hội cao thì trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, lòng say mê nghề nghiệp chân chính tuy rất quan trọng nhưng vẫn chưa đủ.

Không ngừng học tập chính trị, văn hóa, ngoại ngữ, thường xuyên bồi bổ kiến thức, tiếp cận để sử dụng thành thạo các kỹ thuật mới về nghề nghiệp, luôn luôn tự rút kinh nghiệm và quan trọng là đắm mình trong thực tiễn, “sống sâu sắc và say sưa trong thực tiễn” như cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã dạy. Chúng ta đều biết rằng, nghề báo có lợi thế là nắm chân lý từ thực tiễn nhưng một sản phẩm báo chí có chất lượng và hiệu quả xã hội cao, theo tôi, bao giờ cũng là kết quả của thực tiễn được hiểu biết sâu sắc, đúng đắn, được khái quát thông qua tầm trí tuệ và trách nhiệm nghề nghiệp của người làm báo chuyên nghiệp.

Con đường đi tới thật lắm công phu. Các bạn làm báo hiện nay có trình độ, bằng cấp khá cao, có nhiều phương tiện hiện đại, theo tôi nghĩ không thua kém bạn bè đồng nghiệp trên thế giới, nhưng qua quan sát, tìm hiểu, tôi xin lỗi các bạn để nói một sự thật theo những gì tôi biết. Cái bệnh lười đọc theo tôi nghĩ đang là căn bệnh phổ biến của không ít bạn, thậm chí cũng ít đọc báo, đọc bài viết của bạn đồng nghiệp. Khi thu thập thông tin thì hời hợt, dự hội nghị thường chỉ đến lấy báo cáo và phong bì, không nghe thảo luận, nghe thông tin nhưng ít khi kiểm chứng cẩn thận, đi thực tiễn thì cưỡi ngựa xem hoa, chủ yếu là sớm đi tối về… cho nên không ít bạn có bằng cấp cao nhưng kiến thức đặc biệt là kiến thức xã hội thiếu sâu sắc, không cập nhật; thông tin thì nhiều nhưng ít thông tin quan trọng, có không ít thông tin vội vàng, thậm chí bịa đặt đã bị xử lý như chúng ta đã biết. Những sai sót đó ít nhất cũng là biểu hiện của tính không chuyên nghiệp của một số bạn, chủ yếu không vì chất lượng, hiệu quả bài viết mà vì thu nhập và bệnh háo danh.

4. Người làm báo có nhiều mối quan hệ: Cùng với quan hệ với tổ quốc và nhân dân như trên đã trình bày, trong hoạt động nghề nghiệp, người làm báo có mối quan hệ với người đọc, người nghe, người xem (gọi chung là bạn đọc), với đối tượng cung cấp thông tin, với đối tượng phản ánh. Người ta thường nói tới tính trung thực, kỷ cương, khiêm tốn và sự tin cậy là những đức tính cần có của nhà báo chuyên nghiệp.

Muốn trung thực trong thông tin không những chỉ đòi hỏi tính trung thực trong đạo đức mà còn cần sự cẩn thận đến từng chi tiết trong thu thập và phân tích thông tin, sử dụng kỹ thuật đúng mức để thông tin đúng đắn và chân thật tới bạn đọc, không bịa đặt, thổi phồng, bóp méo.

Người làm báo chuyên nghiệp cần giữ vững kỷ cương với tòa soạn, tìm mọi cách khắc phục khó khăn để gửi tin bài về tòa soạn nhanh nhất, đúng hẹn, đúng kế hoạch, đúng tôn chỉ, mục đích của tờ báo. Mỗi người làm báo có trách nhiệm với tôn chỉ của mình nhưng tôn chỉ, mục đích và kế hoạch từng thời gian của tờ báo là rất quan trọng, liên quan tới thương hiệu của tờ báo… Tôn trọng kỷ cương trước hết là kỷ cương xuất bản của tòa soạn, không những biểu hiện tính chuyên nghiệp của nhà báo mà còn khẳng định lý do tồn tại bền vững của nhà báo trong tòa soạn đó.

Mỗi nhà báo hoạt động trong một tòa soạn nhưng các nhà báo sống với nhau trong tình đồng nghiệp thường gọi là “tình bút mực” rất thiêng liêng. Họ thường giúp đỡ lẫn nhau, có một số bạn tâm đầu ý hợp trở thành các nhóm rủ nhau cùng lấy tài liệu, cùng đi cơ sở nhưng không bao giờ vì tình thân mà cùng rủ nhau làm một việc trái với đạo đức nghề nghiệp. Họ có thể cùng nhau chia sẻ thông tin nhưng không bao giờ “đạo văn” của nhau.

Người làm báo được xã hội coi trọng nhưng rất cần khiêm tốn trong quan hệ với đối tượng cung cấp thông tin cũng như đối tượng phản ánh. Khi cần biểu dương cũng như phê bình đều vì lợi ích chung chứ không phải là sự ban ơn hoặc báo thù. Những hành vi trịch thượng, đòi hỏi đãi ngộ khi viết bài biểu dương hoặc rủ nhau “đánh hội đồng” hoặc cùng nhau tâng bốc một đơn vị hoặc một cá nhân nào đó không xứng đáng… đó là những hành vi xa lạ với người làm báo chuyên nghiệp, nói đúng hơn là những người thiếu đạo đức không bao giờ trở thành nhà báo tin cậy.

Quan hệ với đối tượng phản ánh, điều tra là một vấn đề rất lớn mà giới báo chí thế giới rất quan tâm. Có những tờ báo có những quy định cụ thể hàng chục điều với phóng viên của mình như phóng viên không được dự tiệc mời, không được dự kỳ nghỉ hay đi du lịch miễn phí, không được nhận quà biếu… không những để nhắc nhở chuyện khiêm tốn, không cho phép đòi hỏi vô lý mà quan trọng để bảo đảm cho phóng viên có điều kiện phản ánh trung thực các sự kiện.

Nhà báo Hữu Thọ