Thế giới trong một “lý thuyết trò chơi”

Năng lượng Mới số 341

Được đánh giá là một Nostradamus hiện đại, Bueno de Mesquita dùng máy tính, toán học ứng dụng, thống kê học và phương pháp phân tích logic… để dựng mô hình dự báo. Ba thập niên qua, nhiều dự báo chính xác của Bueno de Mesquita đã cho thấy tài năng của nhà khoa học này, một bậc thầy về lý thuyết trò chơi…

Lý thuyết trò chơi trong thực tiễn

Hiện là Giáo sư - Chủ nhiệm Khoa Chính trị, Đại học New York và hội viên cấp cao Viện Nghiên cứu Hoover thuộc Đại học Stanford, Bruce Bueno de Mesquita là bậc thầy về dự báo chính trị thế giới. Từ đầu thập niên 80, ông đã được CIA thuê để thực hiện hơn 1.000 dự báo và nhiều trong số đó hoàn toàn trùng với nhận định của giới phân tích chuyên nghiệp. Năm 2008, Bueno de Mesquita quyết định dự báo khả năng chế tạo thành công bom hạt nhân của Iran. Dưới trợ giúp của nhóm sinh viên Đại học New York, Bueno de Mesquita vùi mình nghiên cứu kho hồ sơ liên quan Iran. Khi dữ liệu được thu thập đầy đủ, ông đưa vào máy tính và có câu trả lời trong vài phút…

Bruce Bueno de Mesquita

Tháng 6/2009, phóng viên New York Times Clive Thompson đến nhà riêng Bueno de Mesquita tại San Francisco để xem kết quả công trình. Trên bảng liệt kê, có gần 90 nhân vật liên quan trực tiếp cục diện chính trị Iran, từ Tổng thống Mahmoud Ahmadinejad, lãnh tụ Hồi giáo tối cao Ali Khamenei, Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc đến các nhóm tôn giáo cấp tiến. Sát mỗi cột đối tượng có một con số biểu thị biến số trong mô hình Bueno de Mesquita: mức độ mà đối tượng đó muốn Iran có khả năng chế được bom nguyên tử, theo tỷ lệ 0-200; trong đó “0” đại diện cho việc hoàn toàn không có khả năng chế được bom và “200” đại diện cho một vụ thử hạt nhân. Tất nhiên người ta có thể dễ dàng đoán Mỹ, Israel và hầu hết châu Âu đều không muốn Tehran nắm trong tay vũ khí giết người hàng loạt trong khi giới chính trị cứng rắn Iran mong muốn ngược lại. Sau khi chạy máy tính, “phần mềm dự báo” theo thiết kế Bueno de Mesquita cho kết quả, đến đầu năm 2010, Iran tiến gần đến khả năng chế tạo thành công bom nguyên tử nhưng ngừng lại và không đi xa hơn bởi sự phản đối từ nhóm chính trị ôn hòa nước này.

Bueno de Mesquita luôn gặp ý kiến chỉ trích (cho rằng phần mềm của ông không đáng tin) nhưng nhiều năm qua, ông đã công bố nhiều dự báo chính xác đến kinh ngạc. 5 năm trước khi đại giáo chủ Ayatollah Khomeini chết năm 1989, Bueno de Mesquita dự báo trên chuyên san chính trị học Political Science & Politics rằng, Khomeini sẽ được thay bằng Ali Khamenei (chính xác) rồi Ali Khamenei sau này sẽ được thay bởi một giáo sĩ (ít tên tuổi thời điểm đó) tên Akbar Hashemi Rafsanjani. Cần nhắc lại, Rafsanjani từng ngồi ghế tổng thống 1989-1997 và nguyên là Chủ tịch Hội đồng các chuyên gia gồm 86 học giả Hồi giáo chịu trách nhiệm bầu hoặc truất phế lãnh tụ tinh thần Hồi giáo cấp cao. Năm 2008, Bueno de Mesquita cũng dự báo Tổng thống Pakistan Pervez Musharraf sẽ bị lật đổ, cách này hay cách khác; và cuối cùng điều tiên đoán đã được chứng minh chỉ trong một tháng.

Với Bueno de Mesquita, nếu muốn dự báo các sự kiện chính trị, yếu tố chuyên môn, tư duy sắc sảo và kiến thức quảng bác về lịch sử - văn hóa về quốc gia đó là vẫn chưa đủ; và để dự báo tương lai, người ta cần không chỉ là chuyên gia với hiểu biết tường tận về nghệ thuật lãnh đạo mà còn phải hiểu theo cách các cá nhân thường đưa ra quyết định như thế nào. Theo môn khoa học chính trị thập niên 60 của thế kỷ trước, khi làm luận án tại Đại học Michigan về chính trị quốc hội Ấn Độ, Bueno de Mesquita được một giáo sư yêu cầu đọc quyển “The Theory of Political Coalitions” (của William H. Riker), một trong những tác phẩm đầu tiên đưa lý thuyết trò chơi vào chính trị học. Cần biết, lý thuyết trò chơi là một phân ngành của toán học ứng dụng, nghiên cứu cách mà con người hành xử trong những tình huống chiến lược cụ thể; chẳng hạn gần như bất kỳ khi nào ra quyết định người ta cũng phụ thuộc vào sự chọn lựa người khác (nói cách khác, việc đoán người khác quyết định như thế nào sẽ ảnh hưởng quyết định của chính mình). Thử xem một ví dụ minh họa.

Hai tội phạm cùng liên can một vụ trộm được cảnh sát hỏi cung riêng sẽ hành xử thế nào trước cuộc lục vấn? Được khuyên hợp tác và thành thật khai báo để được hưởng mức án nhẹ, cả hai tên chắc chắn nghĩ rằng, nếu mình không khai mà tên kia khai hẳn bản án cho mình sẽ nặng hơn. Cuối cùng, việc quyết định khai (như thế nào) của một tên sẽ dựa trên lập luận và suy đoán về khả năng quyết định của tên kia. Tổng quát, lý thuyết trò chơi cho rằng con người luôn thuần lý và ích kỷ; họ luôn cố giành phần tốt nhất và do vậy hành vi họ thường có thể đoán được. Trong mô hình lý thuyết trò chơi, người ta luôn lập ra các nhân vật và khả năng ứng biến để cuối cùng tất cả ảnh hưởng đến nhau…

Trong quyển The Predictioneer’s Game, Bueno de Mesquita đưa ra nhiều dự báo liên quan tương lai chính trị thế giới

Một Nostradamus hiện đại

Con của một gia đình Do Thái nhập cư Mỹ từ Brussels trong Thế chiến thứ II, Bueno de Mesquita trưởng thành tại Manhattan, nơi bố ông làm chủ một hãng in nhỏ và mẹ trông coi một cửa hàng quần áo phụ nữ. Vào Đại học Queens năm 16 tuổi, Bueno de Mesquita mê đọc sách lịch sử và văn học. Đến nay, ông đã ấn hành 16 quyển sách và viết hơn 100 bài báo, trở thành một trong những gương mặt đương đại nổi bật trong việc đưa lý thuyết trò chơi và mô hình toán học vào môn khoa học chính trị chính thống… Trong thế giới quan Bueno de Mesquita, không tồn tại cái gọi là “lợi ích quốc gia” mà chỉ có những người lãnh đạo luôn tìm hết cách để duy trì quyền lực bằng việc xây dựng liên minh - mua chuộc đối lập trong trường hợp của nhà lãnh đạo độc tài, hay mị dân để giành lá phiếu cử tri…

Khi nghiên cứu lý thuyết trò chơi, Bueno de Mesquita phát hiện lỗi sai trong một tác phẩm William H. Riker và ông gửi thư cho tác giả. Từ việc này, Bueno de Mesquita được Riker mời làm việc tại Đại học Rochester (năm 1972), nơi một thế hệ mới những nhà khoa học chính trị bắt đầu áp dụng mô hình toán học vào phân tích chính trị. Đó cũng là nơi Bueno de Mesquita soạn phần mềm đầu tiên cho mô hình dự báo chính trị. Năm 1979, khi Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ mời nhiều học giả chuyên về Ấn Độ, trong đó có Bueno de Mesquita, đến tham khảo ý kiến và nhận định về khả năng kết quả bầu cử Quốc hội nước này, Bueno de Mesquita quyết định thử nghiệm phiên bản phần mềm đầu tiên của mình. Sáng hôm sau, Bueno de Mesquita ngạc nhiên khi kết quả dự báo cho thấy chiến thắng thuộc về một gương mặt gần như không đáng chú ý. 3 tháng sau, dự báo Bueno de Mesquita cho thấy chính xác!

Không chỉ với chính trị, mô hình Bueno de Mesquita cũng áp dụng cho dự báo nhiều lĩnh vực khác. Năm 1982, cùng người thầy cũ A.F.K. Organski, Bueno de Mesquita đưa lý thuyết trò chơi vào dự báo kinh tế. Đàm phán làm ăn, theo họ, cũng chẳng khác gì những cuộc thương lượng giằng co trong quan hệ quốc tế với các bên lúc cứng lúc mềm cốt sao có thể khiến người khác khuất phục và được lợi cho mình. Khi triển khai, Bueno de Mesquita nhanh chóng có được nhiều khách hàng lớn, từ hãng kiểm toán Arthur Andersen đến công ty hóa chất Union Carbide, nơi họ được mời tư vấn cách ứng phó với Chính phủ Ấn Độ sau vụ rò rỉ hóa chất kinh hoàng tại Bhopal làm chết hàng ngàn người chỉ sau 72 tiếng đồng hồ vào năm 1984 (hiện Bueno de Mesquita thực hiện 18-20 dự báo mỗi năm cho giới doanh nghiệp với mức phí 50.000USD trở lên).

Một trong những trường hợp nổi tiếng là vụ tư vấn cho British Aerospace (BA) năm 1999, khi Phó chủ tịch BA Richard Lapthorne nhờ Bueno de Mesquita giúp cho một thương vụ sáp nhập trị giá 10 tỉ USD. Chính phủ Anh muốn BA thành lập một công ty liên châu Âu bằng cách sáp nhập với hãng Đức DASA và Hãng Pháp Aérospatiale; trong khi đó, BA lại quan tâm hơn với việc mua hãng điện tử khổng lồ Anh Marconi Electronic Systems. Để thuyết phục Chính phủ Anh chuẩn y thương vụ Marconi, Lapthorne nhờ Bueno de Mesquita dự báo khả năng sáp nhập DASA/Aérospatiale. Mô hình Bueno de Mesquita cho thấy cả ba đối tác (BA và DASA/Aérospatiale) không bao giờ tìm được tiếng nói chung trong các điều khoản hợp đồng sáp nhập và rằng thương vụ Marconi là một chọn lựa tốt hơn. Chính phủ Anh bị thuyết phục trước kết quả dự báo... Sau vụ trên, Lapthorne (hiện là Chủ tịch Công ty Viễn thông Anh Cable and Wireless) còn nhờ Bueno de Mesquita 7 dự báo khác.

Khách hàng ruột của Bueno de Mesquita vẫn là CIA. Ông cho biết mình từng thực hiện hơn 1.200 dự báo cho Cơ quan Tình báo trung ương Hoa Kỳ với những câu hỏi đại loại: “Pháp tham gia tích cực thế nào với Sáng kiến phòng thủ chiến lược?” hoặc: “Trung Quốc thực hiện sách lược ngoại giao gì trước vai trò Đài Loan trong Ngân hàng Phát triển châu Á?”. Năm 1987, Stanley Feder, nhà nghiên cứu chính trị học cho CIA, đưa ra bài viết phân tích dự báo Bueno de Mesquita về các sự kiện chính trị thế giới tại 27 quốc gia; và nhận thấy tỷ lệ thành công đều chính xác, tương tự với nhận định và dự báo tình hình thời cuộc từ nhóm chuyên gia riêng của CIA. Tất nhiên Bueno de Mesquita không phải là “thánh” và không phải lúc nào phần mềm của ông cũng cho kết quả hoàn hảo. Tuy nhiên, tỷ lệ thành công trong các dự báo đều đủ cao đến mức đủ sức thuyết phục.

Ông đã dự báo đợt sóng Intifada (Nổi dậy) lần thứ hai tại Palestine cũng như cái chết của tiến trình hòa bình Trung Đông hai năm trước khi điều này xảy ra. Ông làm kinh ngạc nhiều chuyên gia Liên Xô khi dự báo Yuri Andropov thay Leonid Brezhnev ở ghế Tổng bí thư Liên Xô. Ông làm giới phân tích chính trị Trung Mỹ bất ngờ khi dự báo trước hai năm việc Tổng thống Daniel Ortega và lực lượng chính trị cánh tả Sandanista bị lật đổ tại Nicaragua. Ông dự báo chính xác việc Pháp thông qua Hiệp ước Maastricht vào phút chót. Ông dự báo trước 12 năm việc Trung Quốc lấy lại Hongkong…

Tháng 3/2004, khi Al-Qaeda tấn công một ga xe lửa ở Madrid, nhiều viên chức an ninh Mỹ lo sợ tổ chức khủng bố này thực hiện màn tấn công tương tự trên đất Mỹ, đặc biệt ở thời điểm diễn ra bầu cử Tổng thống Hoa Kỳ (11/2004). Lầu Năm Góc gõ cửa nhờ Bueno de Mesquita. Kết quả phân tích cho thấy Al-Qaeda không tấn công Mỹ; và Ayman al-Zawahiri (phó tướng của Bin Laden) sẽ lộ mặt vào dịp lễ Tạ ơn 2004. Chỉ thời gian ngắn sau mùa bầu cử Mỹ năm đó, Zawahiri chường mặt (kêu gọi Hồi giáo toàn cầu “trừng trị” Mỹ và phương Tây)…

Tháng 12/2008, Hãng Truyền hình History Channel chiếu một phim tài liệu về Bueno de Mesquita, mang tựa “Next Nostradamus”, kể chi tiết cách Bueno de Mesquita dùng thuật toán để dự báo tương lai. Trước đó, năm 2005, Bueno de Mesquita được chọn là một trong 10 nhà khoa học chính trị hàng đầu thế giới, theo thăm dò riêng của Tạp chí Foreign Policy. Hiện Bueno de Mesquita vẫn là một trong những nhà phân tích chính trị thế giới nổi bật. Là thành viên Hiệp hội Khoa học Chính trị Hoa Kỳ, ông cũng là thành viên Hội Nghiên cứu Quốc tế; thành viên Hội Khoa học Hòa bình; thành viên ban cố vấn của Viện Chính sách công James A. Baker III tại Đại học Rice. Ông còn có mặt trong ban biên tập nhiều chuyên san International Studies Quarterly, International Studies Review, International Studies Perspectives, International Interactions, Comparative Political Studies…

Cao Minh