Từ Va-li

Học giả An Chi: Blend, tiếng Pháp gọi là mot-valise và tiếng Anh còn có một cách gọi khác nữa là portmanteau word, cũng nói tắt thành portmanteau. Trong những lần trước đây, chúng tôi đã theo Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học đối chiếu của Cao Xuân Hạo – Hoàng Dũng (Nxb Khoa học xã hội, 2005) mà dịch blend là “từ trộn”. Nay xin căn cứ vào tiếng Pháp mot-valise và tiếng Anh portmanteau (word) mà sao phỏng thành từ va-li.

Từ va-li là một kiểu từ hỗn hợp với hai từ bị ngắt ngắn, thường là không còn có thể nhận biết được nữa: từ trước bị ngắt đi phần cuối còn từ sau thì bị ngắt đi phần đầu. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp đặc biệt mà từ này hoặc từ kia không bị ngắt.  Internet, chẳng phải cái gì khác hơn là “mạng quốc tế”, là một từ va-li gồm có “inter[national]+net[work]”. Modem là sự hỗn hợp của mo[dulateur] (bộ điều biến) và dém[odulateur] (bộ giải điều). Emoticon, biểu tượng cảm xúc, là sự hỗn hợp của “emoti[on]+[i]con”. Email, thư điện tử, là sự hỗn hợp của “e[lectronic]+mail”. V.v. và v.v... Đặc biệt, lối tạo từ này được giới truyền thông tận dụng để chỉ những cặp vợ chồng siêu sao làng giải trí, những “supercouple”: Bennifer để chỉ cặp Ben Affleck – Jennifer Lopez; TomKat để chỉ cặp Tom Cruise – Katie Holmes; được nhắc đến nhiều nhất có lẽ là cặp Brad Pitt – Angelina Jolie trong cái tên chung Brangelina.  

Trong tiếng Anh, tiếng Pháp và một số ngôn ngữ khác cùng loại hình, từ va-li không phải là hiện tượng hiếm hoi; nhưng nhiều năm gần đây, cùng với sự phát triển và phổ biến của internet, tần số xuất hiện của kiểu tạo từ này càng tăng lên.  Tiếng Việt là một ngôn ngữ đơn lập (isolating language) điển hình nên không thích nghi với việc tạo từ mới theo kiểu va-li. Nhưng có thể có người sẽ vì ngộ nhận mà khẳng định điều ngược lại. Họ có thể nêu thí dụ : tuyên huấn là “tuyên (truyền) + huấn (luyện)”; kinh tài là “kinh (tế) + tài (chính)”; ngữ văn là “(ngôn) ngữ + văn (chương)”; v.v...

Thật là sai lầm vì với những thí dụ trên đây trong tiếng Việt thì ta chẳng làm gì có blend, nghĩa là hỗn hợp vào nhau. Các thành tố trong các cấu trúc kép trên đây của tiếng Việt đều riêng biệt và độc lập đối với nhau chứ đâu có cái nào hòa trộn vào cái nào; và các cấu trúc đó thường là những ngữ đẳng lập. Chứ trong internet thì “-net” dính vào “inter-”; trong modem thì “-dem” dính vào “mo-”; trong Bennifer thì “-nifer” dính vào “Ben-“; v.v... Nói cho cùng, thì ta cũng có một ít trường hợp na ná, như: – hăm = ha(i)+m(ươi); – lăm = l(ẻ)+(n)ăm; – hòng = h(y)+(v)ọng; phỏng = ph(ải)+(kh)ông; ngheng = nghe+(khô)ng; v.v.. Nhưng đây chỉ là những trường hợp cực kỳ ít ỏi. Vả lại, nó cũng không phải là một kiểu tạo từ “có chơi chữ” như trong tiếng Anh, tiếng Pháp, mà chỉ là hệ quả của sự nói ríu hai từ liền nhau do phát ngôn quá nhanh.

Ngược lại, trong tiếng Anh, tiếng Pháp, v.v., thì biện pháp portmanteau đang có tính sinh sản đều đặn,  thậm chí rất cao. Có người như Alain Créhange còn tạo ra hàng loạt, hàng loạt mots-valises và tập hợp chúng thành sách nữa. Robert Galisson và Louis Porcher thì có quyển Distractionnaire [= “distrac(tion)+(dic)tionnaire”], mà ta có thể dịch là “Từ điển (dictionnaire) giải trí (distraction)”. Trong tiếng Anh, ta cũng thấy xuất hiện càng ngày càng nhiều từ va-li thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau từ tổng quát đến internet và vi tính, marketing, văn học, nghệ thuật, giải trí, tên các tổ chức và công ty, v.v., cho đến tên đông vật. Phải nói rằng nhiều từ rất “có duyên” : avionics [aviation (hàng không), electronics (điện tử)], emoticon [emotion (cảm xúc), icon (biểu tượng)], pixel [picture (hình ảnh), element (yếu tố)], edutainment [education(giáo dục), entertainment (giải trí)], telecom [telephone (điện thoại), communication (thông tin)], shockumentary [documentary (tài liệu), shock (sốc)), arfé [art (nghệ thuật), café (quán café)], sexcellent [sex (tính dục), excellent (xuất sắc)], liger [lion (sư tử), tiger (hổ)], tigon [tiger (hổ), lion (sư tử)], v.v..

Mới đây, trên Le Post, Le Grand Soir và nhiều tờ báo mạng bằng tiếng Pháp, Théophraste R. đã có bài “Moubarak Obama pourrait couper l’Internet en  période de crise” (Moubarak Obama có thể cắt internet trong “giai đoạn khủng hoảng”), trong đó tác giả đã dùng một hình thức chơi chữ “bốp chát” là Moubarak Obama để ví Obama với Hosni Mubarak, tên độc tài vừa bị lật đổ của Ai Cập. Ở đây, Moubarak đích thị là tên do Théophraste R. đặt cho Obama. Cuối cùng, xin cung cấp cho bạn và bạn đọc một chi tiết vui: Trong trận lượt đi nảy lửa và “siêu hấp dẫn” giữa hai đội bóng Arsenal và Barcelona, vòng 1/8 Champions League ngày 16/2/2011, vì líu lưỡi (hay vì thót tim?), bình luận viên Đài BBC đã gọi tên của một trong hai đội thành "Barsenal", vô hình trung tạo ra một từ va-li thú vị : Barsenal = Bar(celona)+(Ar)senal.

A.C