Matryoshka: Búp bê cất giữ linh hồn nước Nga

Matryoshka và hình tượng người mẹ nông dân Nga

Nhiều tài liệu ghi lại, con búp bê Matryoshka đầu tiên xuất hiện vào năm 1892, trong một hội thảo “Giáo dục cho trẻ em” diễn ra gần thủ đô Moskva. Song cũng có tài liệu dị bản cho rằng, tháng 12-1896, trong một buổi triển lãm nghệ thuật Nhật Bản tại Nga, người ta không khỏi kinh ngạc thích thú với 7 bức tượng nhỏ dần của một nhà thông thái Phật giáo tên Fukuruma được mang tới từ đảo Honshu và Matryoska được sản xuất dựa trên mẫu tượng của nhà thông thái Nhật. Đến nay, các tài liệu vẫn gây tranh cãi và chưa thống nhất, song đa phần đồng ý rằng lịch sử Matryoska có trên dưới 100 năm nay.

Truyền thuyết Nga kể rằng, một họa sĩ Nga khi đó là Sergei Malyutin cầm trên tay một quả trứng Phục Sinh và một con búp bê của Nhật. Ngay lập tức, trong đầu ông nảy sinh một ý tưởng thú vị, rồi nguyên mẫu Matryoshka được phác họa trên giấy. Song phải đến vài năm sau đó, bộ búp bê Matryoshka đầu tiên do nghệ nhân Nga là Vasily Petrovich Zvyozdochkin chế tác từ bản thiết kế trên mới ra đời. Cho tới những năm 1900, nước Nga mới hình thành những cơ sở sản xuất búp bê Matryoska đầu tiên.

Cái tên Matryoshka được cho là bắt nguồn từ cách gọi thân mật của Matryona, một từ trong tiếng Nga dùng để gọi những người phụ nữ ở các ngôi làng Nga. Về sau, có rất nhiều suy đoán xung quanh ý nghĩa của từ Matryoshka, song có một ý nghĩa thiêng liêng được nhiều người đồng thuận, đó là búp bê gắn với hình ảnh những người mẹ nông dân có tấm lòng vĩ đại ở các miền quê Nga. Điều này cũng hoàn toàn phù hợp với đặc trưng của loại búp bê này: bao bọc trong lòng nó những con búp bê có kích thước nhỏ dần.

Các phiên bản Matryoshka

Người ta nói rằng, bộ búp bê Matryoshka nguyên mẫu do Zvyozdochkin chế tác có 8 búp bê. Đó là những búp bê rỗng ruột làm bằng gỗ, trong đó búp bê nhỏ nhất sẽ được chứa đựng trong lòng búp bê có kích cỡ lớn hơn nó một chút. Cứ thế, con búp bê lớn nhất chứa tất cả số búp bê nhỏ hơn còn lại trong bộ.

Matryoshka từ lâu được xem như một trong những nét văn hóa của xứ sở bạch dương

Số lượng búp bê không hề giới hạn, nhưng về sau này, không giống với nguyên bản, trong một bộ Matryoshka, số lượng búp bê lại thường là số lẻ: 5, 7, 9, 11... Có những bộ do các nghệ nhân lành nghề và nổi tiếng chế tạo lên tới vài chục con.

Hình dạng một Matryoshka thông thường và phổ biến giống như một chiếc bình với phần đầu búp bê hơi tròn và phần thân thuôn bầu; rất ít có chi tiết nổi ra ngoài - ví dụ như búp bê không có tay và thường các nghệ nhân cũng thường không vẽ hình cánh tay lên bề mặt búp bê. Thông thường, búp bê lớn nhất được thể hiện như một cô gái mặc bộ trang phục truyền thống của Nga (sarafan). Việc trang trí cho búp bê được các nghệ nhân hết sức coi trọng và nó được xem như là một nghệ thuật, thể hiện trình độ của các nghệ nhân làm búp bê.

Thông thường, Matryoshka được làm từ gỗ bạch dương - một loại cây đặc trưng của nước Nga hoặc gỗ cây lipa. Người thợ làm Matryoshka giỏi phải là người tìm được những cây gỗ sao cho khi ra thành phẩm, có tối thiểu những vết xước, những lỗ thủng trên bề mặt.

Theo quy trình, con Matryoshka nhỏ nhất trong bộ luôn được làm trước, sau đó mới đến các con khác lớn hơn. Gương mặt Matryoshka được thể hiện bởi nghệ nhân rất phong phú, theo nhiều kiểu khác nhau. Có gương mặt buồn, trầm tư, vui vẻ - đây cũng chính là điểm hấp dẫn riêng của mỗi bộ Matryoshka khác nhau.

Về sau, diện mạo của Matryoshka còn trở nên phong phú hơn. Chúng còn được sản xuất theo một nhóm chủ đề nào đó, nhân các sự kiện quan trọng của đất nước: Ví dụ bộ búp bê thôn nữ trong trang phục truyền thống, búp bê các nhân vật trong truyện cổ, búp bê về các nhân vật lãnh đạo của nước Nga… Đầu thế kỷ XX, sản phẩm mang đặc trưng văn hóa Nga này được xuất khẩu đi nhiều nước trên thế giới.