Để không còn “nông sản nghĩa tình”?

Nhà khoa học nông nghiệp, GS.TS Võ Tòng Xuân: Nông nghiệp… vô tổ chức

PV: Thưa GS, qua những lần giải cứu nông sản như giải cứu chuối, giải cứu dưa hấu và hiện tại đang là giải cứu lợn, GS đánh giá thế nào về thực trạng nền nông nghiệp nước ta hiện nay?

GS.TS Võ Tòng Xuân: Đầu tiên ta phải nói qua về nguyên nhân dẫn đến tình trạng cả xã hội chung tay giải cứu nông sản như vừa qua. Đó là do sản xuất nông nghiệp của chúng ta không được tổ chức bài bản, tự ai nấy làm, làm theo kiểu tự phát. Nông dân rất tự do, họ muốn trồng cây gì, rồi muốn phá thì phá. Song, sản xuất bất cứ ngành hàng gì cũng vậy, người sản xuất phải biết nhu cầu của thị trường đang đòi hỏi gì, rồi từ đó sản xuất chứ không phải nghe đồn thổi thế nọ thế kia rồi đua nhau làm.

Nông sản bị ế ẩm, ứ đọng cứ tái diễn nhiều lần suốt bao năm qua. Hầu hết đều có điểm chung về nguyên nhân như thế này: Thương lái Trung Quốc điều động thương lái ta đi khuyến khích nông dân trồng rồi thu mua cho họ. Giai đoạn đầu mua giá cao, làm nông dân và các cán bộ lãnh đạo địa phương rất phấn khích mà nhầm tin rằng, mình đang có thị trường tốt rồi, nông dân cứ yên tâm sản xuất đi. Trong khi đó thì không ai ký hợp đồng với mình cả! Nông dân lao vào sản xuất thật nhiều để bán, nhưng cuối cùng thương lái Trung Quốc rút đi và khi đó thương lái bên mình cũng im lặng. Từ đó dẫn đến tình trạng nông sản bị ế ẩm, ứ đọng và các ban, ngành phải kêu gọi thực hiện chiến dịch dưa hấu nghĩa tình, chuối nghĩa tình, lợn nghĩa tình… như vừa qua.

Điều này chứng tỏ một thực trạng của sản xuất nông nghiệp nước ta hiện nay là không nắm vững thị trường và không được tổ chức bài bản; nền nông nghiệp đi theo hướng tự phát là chính và lệ thuộc quá nhiều vào xuất khẩu theo đường tiểu ngạch.

PV: Quan trọng nhất là do khâu tổ chức tiêu thụ nông sản của ta hiện nay còn rất yếu nên dẫn đến tình trạng nông dân vẫn tự sản tự tiêu cứ lặp đi lặp lại bao năm qua. GS nghĩ sao?

GS.TS Võ Tòng Xuân: Sự thật là ta chưa xông xáo để nắm bắt thị trường, tìm và mở rộng thị trường. Nông nghiệp đang đi theo hướng mạnh ai nấy lo, nông dân thì cứ sản xuất mà không biết gì về thị trường, thương lái thì cứ chờ, nước ngoài muốn thu mua thì chạy đi gom hàng. Doanh nghiệp trong nước cũng không dám hợp đồng với nông dân, vì hợp đồng rồi mà tới lúc thu hoạch lại không có đầu ra thì sao, vì thế mà họ chỉ hợp đồng với thương lái thôi. Khi nào thương lái nước ngoài cần thì họ mới liên hệ thương lái trong nước đi gom. Mà khi thương lái đi gom như thế thì dẫn đến tình trạng chất lượng không được đồng đều nhau và rất có thể sẽ bị trả hàng về.

Khâu tổ chức sản xuất, tiêu thụ nông sản hiện nay rất yếu, hầu như chưa có tổ chức. Vì thế nhiều mặt hàng nông sản ngoài tiêu thụ trong nước thì chủ yếu xuất theo đường tiểu ngạch nên rất bấp bênh. Mà khi sản phẩm nông nghiệp chủ yếu xuất theo đường tiểu ngạch thì cả nông dân và Nhà nước đều thiệt hại, chỉ có thương lái là có lời. Đó là thương lái thì mua ép giá nông dân, rồi những chuyến hàng trên những xe tải 40-50 tấn đi trên cầu đường chỉ có trọng tải 10 tấn dẫn đến hư hỏng. Rồi Nhà nước lại phải đứng ra lo sửa chữa.

Tóm lại, nếu nền nông nghiệp cứ tiếp tục vận hành theo hướng không tổ chức thì những vụ giải cứu nông sản sẽ còn tiếp tục diễn ra, nông dân và Nhà nước vẫn còn sẽ bị thiệt hại.

PV: Qua những vụ nông sản rơi vào tình trạng ế ẩm phải kêu gọi giải cứu vừa qua, câu hỏi đặt ra là vai trò, nhiệm vụ của ngành nông nghiệp các cấp đã ở đâu khi chưa có những dự báo, cảnh báo kịp thời; GS chia sẻ gì về điều này?

GS.TS Võ Tòng Xuân: Ở mỗi địa phương đều có các sở, ban, ngành nông nghiệp, hội nông dân, cơ quan khuyến nông nhưng hoạt động trong tình trạng thụ động, phần là vì chưa nắm được thị trường mà chỉ tập trung vào sản xuất là chủ yếu nên cũng không thể tư vấn hay định hướng tích cực nào về tiêu thụ sản phẩm cho nông dân. Nông dân vẫn phải tự bơi là chủ yếu.

Thanh niên Quảng Ngãi tham gia kêu gọi “giải cứu” dưa hấu

Liên minh “4 nhà”

PV: Thưa GS, vậy những giải pháp để nền nông nghiệp nước ta thoát khỏi những tồn tại, yếu kém hiện tại là gì?

GS.TS Võ Tòng Xuân: Một số giải pháp tôi đã kiến nghị từ nhiều năm nay, trong đó quan trọng nhất là giải pháp hợp tác “4 nhà”. Tôi nghiên cứu mô hình này rất kỹ và nó đã được thực hiện rất thành công ở Hàn Quốc, Đài Loan… bên họ gọi là “Liên minh chiến lược nông nghiệp”. Mô hình này xuất phát từ việc chính phủ họ thấy rằng, khi thực hiện những hiệp định tự do thương mại thì người nông dân sẽ thua nếu làm một mình; vì thế chính phủ nước họ mới tiến hành tổ chức liên minh chiến lược nông nghiệp ở mỗi ngành hàng để gắn kết nhà nông (sản xuất ra nguyên liệu) với nhà chính sách (hỗ trợ vốn liếng), nhà chế biến ra sản phẩm có thương hiệu và cuối cùng là nhà tiêu thụ sản phẩm.

Nguyên chuỗi như thế gắn kết với nhau và khi nhà tiêu thụ sản phẩm có lãi thì sẽ chia lại cho các “nhà” còn lại trong chuỗi. Họ làm rất chặt chẽ và bài bản, khi đó người nông dân sản xuất mà không phải lo đầu ra, họ làm theo đặt hàng của doanh nghiệp chế biến trong chuỗi và doanh nghiệp này gắn với doanh nghiệp tiêu thụ ra ngoài thị trường. Tất cả đều thực hiện theo chính sách đàng hoàng.

Ngoài ra, các đại sứ quán Việt Nam, tham tán thương mại tại các nước phải thông tin về thị trường ở các nước đó để giúp ngành nông nghiệp nước nhà chủ động trong sản xuất và xuất khẩu nông sản. Lâu nay, chính vì mình chưa nắm vững được thị trường nên cứ lệ thuộc vào thương lái nước ngoài theo đường tiểu ngạch và bị chọc phá mãi. Và, nếu Nhà nước không xắn tay áo lên để tổ chức những chuỗi liên minh những ngành hàng với nhau thì ngành nông nghiệp vẫn sẽ còn yếu kém như hiện nay.

PV: Ở Việt Nam hiện tại đã có những mô hình tương tự như liên minh 4 nhà của nước ngoài, nhưng vì sao chưa hiệu quả cao thưa GS?

GS.TS Võ Tòng Xuân: Việt Nam cũng có những công ty thực hiện mô hình tương tự nhưng không phải là liên minh chiến lược nông nghiệp. Các công ty này hoạt động theo cách là ký hợp đồng với nông dân trong các hợp tác xã, họ đưa ra quy trình khoa học để nông dân sản xuất theo đúng quy trình đó. Khi thu hoạch, công ty sẽ thu mua rồi chế biến thành phẩm và bán trong hệ thống siêu thị của công ty. Chúng ta đã có những mô hình như thế và hoạt động hiệu quả, nếu như các ngành hàng cũng đều có thì nông nghiệp nước ta sẽ sang một trang khác. Tuy nhiên, hiện tại thì mô hình đó vẫn còn rất ít và nhỏ lẻ nên mới chỉ có hiệu quả trong phạm vi của công ty, còn xét tổng thể ngành nông nghiệp thì chưa là gì.

Không riêng gì trồng trọt mà chăn nuôi của mình cũng vậy, các hiệp hội chăn nuôi địa phương phải giúp ngành chăn nuôi phát triển. Phải có hiệp hội chăn nuôi để họp lại, bàn bạc về số lượng cần phải nuôi, về công nghệ kỹ thuật nuôi thế nào để đạt yêu cầu và phải tổ chức lo tiêu thụ sản phẩm. Thế nhưng, mình chưa làm được như vậy, mới chỉ hô hào nông dân cứ mua lợn đi, nhưng tiêu thụ thì bấp bênh. Từ chỗ đó mà bây giờ nhà nhà nuôi lợn, lợn nhiều quá mà không ai mua.

Nông nghiệp mình cần có thị trường, mà thị trường đó phải do mình lập ra. Ví dụ như gạo, thay vì bán qua đường tiểu ngạch sang Trung Quốc thì giờ phải tìm cách bán theo đường chính thống. Thực tế thì cũng có nhà doanh nghiệp mang mẫu gạo Việt sang Trung Quốc chào hàng, lấy đơn đặt hàng, về tổ chức sản xuất ra gạo đúng loại đã ký hợp đồng. Xuất khẩu theo cách như vậy thì giá cả tốt hơn, chất lượng gạo tốt hơn, thị trường đảm bảo hơn.

PV: Hiện tại, nông nghiệp Việt đang bắt đầu nhen nhóm phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp sạch, nông nghiệp hữu cơ, đây là một xu hướng phát triển bền vững của ngành nông nghiệp trong tương lai, thưa GS?

GS.TS Võ Tòng Xuân: Xu hướng thế giới đã và đang theo nông nghiệp sạch, nông nghiệp hữu cơ. Việt Nam cũng đang phát triển nông nghiệp kỹ thuật cao, tức là khi áp dụng kỹ thuật này là nông dân đang sản xuất theo quy trình sạch. Các cơ sở quản lý về nông sản hữu cơ sẽ quản lý, kiểm soát những sản phẩm này để đảm bảo hết các chỉ tiêu đầu ra. Thật ra, kiểu sản xuất này nước ta áp dụng còn ít do nông dân phần lớn họ không có tầm nhìn về thị trường, phần vì trồng bằng phương pháp hữu cơ thì năng suất thấp hơn trồng thông thường bằng thuốc bảo vệ thực vật.

PV: GS đánh giá thế nào về tiềm năng thị trường của nông sản hữu cơ ở nước ta hiện tại?

GS.TS Võ Tòng Xuân: Hiện tại, số lượng người tiêu dùng chịu trả giá đắt cho sản phẩm hữu cơ còn ít. Tôi ước tính là chưa tới 10%, lý do là giá cao hơn nông sản thường 2-2,5 lần. Cơ sở sản xuất cũng chưa nhiều, do chi phí đầu tư ban đầu rất cao mà năng suất thấp. Trong tương lai, cần có nhiều chương trình để giới thiệu với người tiêu dùng cả nước về sản phẩm hữu cơ để những người đang lo ngại về vệ sinh an toàn thực phẩm trong bữa ăn hằng ngày sẽ tìm đến, thay vì dùng sản phẩm không rõ nguồn gốc hoặc phải mua sản phẩm ngoại.

PV: Xin cảm ơn những chia sẻ của GS!

Nguyên Viện trưởng Viện Chính sách Chiến lược Bộ Nông Nghiệp & Phát triển Nông thôn - TS Đặng Kim Sơn: Cần có cơ quan nghiên cứu thị trường

Việc liên tục phải “giải cứu” nông sản ở Việt Nam như vừa qua đã cho thấy những tồn tại đáng lo ngại của ngành nông nghiệp. Ở Việt Nam, sản xuất nông nghiệp chủ yếu vẫn còn manh mún. Hoạt động thu mua của thương nhân cũng không chuyên nghiệp, bán hàng mang tính chất nhỏ lẻ, chủ yếu trao đổi bằng miệng, rất dễ xảy ra rủi ro. Bên cạnh đó, sản xuất còn phân tán, chưa theo tín hiệu thị trường, chưa lấy doanh nghiệp tiêu thụ làm hạt nhân. Những điều này dẫn đến hậu quả nhãn tiền là thực trạng được mùa rớt giá sẽ vẫn diễn ra. Tôi thấy rằng, lâu nay chúng ta vẫn chưa xử lý được tận gốc vấn đề.

Trong nhiều lĩnh vực, tôi thấy cách thức quản lý của các cơ quan chức năng vẫn chưa thay đổi, đáp ứng kịp với thể chế thị trường hiện đại. Hiện nay, chúng ta đang bước vào giai đoạn xây dựng cơ chế thị trường hiện đại nhưng lại vẫn quá nặng về mục tiêu làm thế nào để phát triển sản xuất. Nghĩa là chúng ta chỉ lo làm sao để phát triển lượng cung, trong khi cái cần phải hiểu và nắm bắt là cầu thì yếu.

Điều này, nó thể hiện ở ngay trong cơ cấu bộ máy tổ chức, đa phần các bộ ngành, cục, vụ, viện chỉ nhăm nhăm lo quản lý, thúc đẩy sản xuất để đúng thời vụ, đạt chỉ tiêu chứ ít quan tâm đến việc phát triển thị trường thế nào, bán hàng ra sao? Nói thật là, đảm bảo diện tích, đảm bảo nguồn cung mà chưa quan tâm đến đúng và trúng nhu cầu, sát sao giữ được giá thì cũng không ăn thua. Hậu quả như đã thấy là hiện nay, rất nhiều mặt hàng có quy mô sản xuất đã vượt quá diện tích quy hoạch, đến nỗi không có cách nào điều tiết nổi.

Tôi nghĩ, đã đến lúc chúng ta cần tạo được một môi trường mà vừa có thể phát huy được ưu thế của cơ chế thị trường, vừa khắc phục được những khiếm khuyết của nó, vừa tạo điều kiện cho các thành phần kinh tế chủ động ra quyết định và tự chịu trách nhiệm sản xuất kinh doanh. Tôi nghĩ vai trò của các cán bộ khoa học, các chuyên gia khuyến nông thì cũng chỉ dừng ở mức “khuyến” thôi. Vậy nên, để cơ chế thị trường vận hành hiệu quả thì bản thân thị trường sẽ phải tự điều chỉnh được trước những diễn biến bất thường.

Điều cơ bản lúc này là vai trò của Nhà nước. Tôi nghĩ cái mà người dân cần nhất ở Nhà nước lúc này là giúp họ nghiên cứu thị trường, cung cấp cho họ thông tin và định hướng về thị trường như tiêu chuẩn, chính sách ở thị trường, kênh phân phối tiêu thụ của các nước… Khi Nhà nước cung cấp đầy đủ và kịp thời thông tin thì người sản xuất, kinh doanh sẽ sử dụng thông tin đó để ra quyết định một cách thận trọng và hợp lý nhất. Từ đó mới có thể giảm thiểu thiệt hại của nền kinh tế và của từng người sản xuất.

Nhưng có một thực trạng là, hiện nay hầu như chưa có các tổ chức chuyên trách và chịu trách nhiệm về vấn đề này. Nên có lẽ đã đến lúc phải tập trung hình thành các cơ quan chịu trách nhiệm nghiên cứu thị trường, ngành hàng và hệ thống thông tin thị trường cho nông dân. Các tổ chức này đương nhiên không thể đưa ra cho có, không thể hoạt động quan liêu mà phải tìm cách vận hành hiệu quả, bám sát được yêu cầu của hoạt động sản xuất, kinh doanh. Những kết quả nghiên cứu mà các tổ chức này đạt được sẽ phải được công bố rộng rãi để giúp người dân chủ động để đưa ra quyết định đầu tư, thu hẹp, hoặc mở rộng quy mô kinh doanh, điều chỉnh ngành nghề. Từ đó mới có thể giúp người dân nắm bắt, dự báo được tình hình thị trường chứ không phải việc đã rồi mới đưa ra những phương pháp như kiểu “giải cứu” rất cảm tính như hiện nay.

Về mặt giải pháp cụ thể, tôi nghĩ giải pháp tốt nhất là áp dụng mô hình tổ chức đa dạng theo kiểu liên kết công tư. Phần nghiên cứu thông tin mang tính chất cơ bản, phi lợi nhuận cho đông đảo nông dân thì Nhà nước sẽ làm, còn lại những thông tin đem lại lợi nhuận có thể trao quyền cho doanh nghiệp. Khi Nhà nước và doanh nghiệp cùng làm sẽ thúc đẩy quá trình hiệu quả hơn. Theo tôi, nguyên tắc này sẽ đặc biệt có tác dụng trong điều kiện nguồn ngân sách Chính phủ có hạn, hay nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính thức (ODA) ưu đãi đang bị thu hẹp dần.